Album „Potop Redivivus” – unikalny portret filmu Jerzego Hoffmana

Adaptacja filmowa „Potopu” Henryka Sienkiewicza w reżyserii Jerzego Hoffmana doczekała się w ciągu czterdziestu lat obiegu w kulturze wielu form dokumentalnych, będących też często wyrazem uznania dla produkcji. Prace nad rekonstrukcją cyfrową filmu oraz stworzenie nowej wersji montażowej, przeznaczonej do współczesnych sal kinowych – „Potop Redivivus” – stały się impulsem do opracowania solidnego i obszernego albumu, poświęconego tej realizacji. Pomysł ten zasługuje na słowa wdzięczności, bo wychodzi naprzeciw przede wszystkim zapotrzebowaniu ogromnej rzeszy miłośników tego filmu. Odpowiada także na poznawcze potrzeby każdego widza zainteresowanego kinematografią. Stanowi zarazem niezbędny, trwały dokument jednej z najważniejszych produkcji polskich. Na uwagę zasługuje fakt, że koncepcja, jak i szata edytorska tego wydawnictwa nawiązują do najlepszych tradycji monumentalnych ksiąg pamiątkowych.

Album zatytułowany analogicznie do nowej wersji filmu - „Potop Redivivus” został skonstruowany pod redakcją Grażyny M. Grabowskiej, Katarzyny Koły-Bielawskiej, Adama Wyżyńskiego. Zawiera ponad 350 fotosów z archiwum Filmoteki Narodowej (niektóre ujawnia po raz pierwszy), reprodukcje plansz projektów kostiumowych, plakatów polskich i zagranicznych, rysunków satyrycznych. Ikoniczna zawartość publikacji to tylko jeden z walorów publikacji. Dopełnia ją zbiór zebranych tekstów, które stanowią esencję wszystkiego, co dotychczas o „Potopie” Hoffmana napisano. Część artykułów to nowe wypowiedzi, napisane specjalnie na użytek wydania, inne to charakterystyczne świadectwa, niekiedy unikalne, rzadkie, trudno dostępne, rozproszone. Wydawnictwo utrwala zatem bogaty zespół dokumentów, uświadamiających pozycję i znaczenie ekranizacji środkowego ogniwa "Trylogii" Sienkiewicza.

Cyfrowy „Potop” zachwyca już wielomilionową widownię, odsłaniając przed nią pełną gamę barw i pietyzm realizatorów w odtwarzaniu realiów historycznych. Zebrane w monumentalnym tomie fotografie z bliska uprzytamniają odnowione walory estetyczne widowiska kostiumowego. Odsłaniają także zabawne okoliczności powstawania zdjęć do filmu. Zdjęcia z planu zdjęciowego ilustrują siermiężne warunki, w jakich rodził się jedna z największych polskich produkcji, a w związku z tym wzbudzają uznanie dla determinacji, zaangażowania i pomysłowości twórców. Każdego z nich można poznać bliżej z uwagi na osobną część publikacji – prezentację sylwetek ekipy pierwszego i drugiego planu. Dzięki temu wyłania się z długiej listy realizatorów grupa ludzi, która zadecydowała o kształcie filmowego „Potopu”, jego odstępstw od pierwowzoru. Jest to interesujący wgląd w zamiary i intencje, które złożyły się na filmową wizję „potopu” szwedzkiego.

Napisana w trakcie realizowania „Potopu” książka Marii Oleksiewicz „535 dni Potopu” (Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1975), z jakiej pochodzą fragmenty w nowej monograficznej publikacji, poświęconej tej filmowej adaptacji, stanowi tylko reporterski zbiór anegdot z planu zdjęciowego. Książka ta kierowana do szerokiego grona odbiorców, z wielką uwagą śledzącą narodziny filmu, ma charakter popularny. Nie w pełni zaspokaja ciekawość odbiorców, dlatego zaakcentować trzeba, że nowa pozycja Wydawnictwa Bosz znacząco wypełnia poważną lukę w literaturze, dotyczącej tej produkcji. Album stanowi pełny dokumentalny słowno-ikonograficzny opis realizacji. Dbałość o precyzję przedstawienia widoczna jest tak w prezentacji statystyki w opracowaniu Adama Wyżyńskiego (zdumiewającą wielkością liczbową niemal każdym szczególe), jak i przemyślanej kompozycji, której porządek pozwala już przy powierzchownym kontakcie poznać kluczowe zagadnienia związane z filmem.

Zasadniczy trzon albumowego wydawnictwa stanowią fotosy najważniejszych scen filmowych, które tak dalece przeszły nie tylko do historii kina, jak i do powszechnego obiegu w kulturze, że frazy z nich pochodzące funkcjonują niczym „skrzydlate słowa”. One właśnie posłużyły za tytuły kolejnych odcinków fotograficznej opowieści. Jako hasło wywoławcze sekwencji zdjęć stały się zarazem komentarzem interpretacyjnym do nich, skłaniając odbiorcę do refleksji. Doskonałej jakości zdjęcia oddają rozmach produkcji i kunszt aktorów, scenografów, budzą wciąż nieprzemijający podziw za sprawą zatrzymanych kadrów. Umożliwia to pełniejszy niż w przypadku narracji filmowej odbiór znaczeń zawartych w obrazach. Uzupełnieniem tych kadrów są zdjęcia z planu, ujawniające kulisy otrzymanych na ekranie efektów.

Albumowa księga powinna rozpocząć się od głosu reżysera, Jerzego Hoffmana. I w sposób oczywisty tak się stało. Czytelnik otrzymuje świeży tekst – obszerny wywiad Wojciecha Kałużyńskiego z reżyserem, swoiste wspomnienie, ale i podsumowanie, ocena i diagnoza, co składa się na wniosek, że „Potop” jest filmem kultowym. Głosy innych realizatorów potwierdzają to rozpoznanie. Z perspektywy wcielenia w postaci pierwszego planu prawdę tę uzmysławiają na swoim przykładzie Daniel Olbrychski, Małgorzata Braunek, Tadeusz Łomnicki, Władysław Hańcza, Leszek Teleszyński, Kazimierz Wichniarz, Bruno O`Ya. Niezwykle cenną gratką monografii są eseje interpretacyjne, kierujące uwagę na ideowe warstwy dzieła. Całość wydawnictwa doskonale odzwierciedla walory sztuki filmowej ujawniającej się oryginalnej produkcji oraz upamiętnia jej dzieje – obu wersji – historii od pierwszego klapsu „Potopu” po premierę „Potopu Redivivus” podczas Festiwalu Filmowego w Gdyni w 2014 r.

Potop Redivivus, pod red. Grażyny M. Grabowskiej, Katarzyny Koły-Bielawskiej, Adama Wyżyńskiego, Wydawnictwo Bosz, Olszanica 2015, s. 304.