Bytom znany i nieznany. 760-lecie lokacji miasta

Pomimo że Bytom uzyskał akt lokacyjny w 1254 roku na prawie magdeburskim, to jego nazwa była już wzmiankowana w dokumentach papieskich przeszło sto lat wcześniej.
Z zachowanej XVI-wiecznej kopii aktu lokacyjnego miasta Bytomia, dowiadujemy się, że zasadźcą z woli księcia opolskiego Władysława, został niejaki Henryk "mąż dobrej sławy i cnotliwego obyczaju". Otrzymał on w posiadanie 140 łanów flamandzkich wraz ze wsią Łagiewniki, wyłączając dotychczasowy gród na wzgórzu św. Małgorzaty, który najprawdopodobniej ze względu na swój mały obszar nie spełniał warunków wymaganych od nowego miasta.
Życie w Bytomiu rozwijało się na długo przed jego lokacją, co jest dokumentowane w wielu aktach. Profesor Jan Drabina w "Szkicach z dziejów Bytomia" przytacza dokument Stolicy Apostolskiej z 1123 – 1125 roku, w którym kardynał Idzi przyznaje benedyktynom tynieckim prawo do pobierania opłat targowych i dochodów z karczm w Bytomiu.

Kościół parafialny Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny jest nawowym kościołem gotyckim, jednym z pięciu w województwie Śląskim.
Fundatorem kościoła w 1231 roku był książę Władysław Opolczyk i w swej pierwotnej formie przetrwał do wielkiego pożaru miasta w 1515 roku, po którym wybudowano świątynię z cegły i kamienia wapiennego. W latach 1852 - 1857 został gruntownie przebudowany, by po raz kolejny ulec pożodze w styczniu 1945 roku. Prowizorycznie zabezpieczony doczekał się w latach 1957 - 1965 gruntownego remontu. Z pierwotnego kościoła do dziś zachowało się prezbiterium, wschodnia część nawy głównej i naw bocznych, zakrystia oraz sklepienie w prezbiterium i części nawy środkowej. Włoski, barokowy ołtarz główny został przeniesiony w 1937 roku z berlińskiego muzeum, a znajdujący się w nim obraz Wniebowzięcia namalował w 1659 r. Francesco Curradi.
Nad wejściem do zakrystii znajdują się portrety Bytomskich Piastów, księcia Kazimierza Bytomskiego i jego syna Bolesława, biskupa Ostrzyhomia.
W krypcie kościoła znajduje się nekropolia hrabiowskiej rodziny Henckel von Donnersmarck, niegdysiejszych wolnych panów stanowych Bytomia - der Freier Standesherr von Beuthen.

Przez długie lata doczesne szczątki Donnersmarcków były składane w krypcie rodzinnej kościoła pw. Świętego Mikołaj (obecnie Świętego Wojciecha) ufundowanej przez Łazarza III Henckel von Donnersmarck. Jednakże po sekularyzacji majątków zakonnych w Prusach w 1810 roku, zamknięciu kościoła i zamienieniu go w magazyn, 1 lutego 1827 r. urządzono kryptę w kościele Wniebowzięcia NMP w której spoczęli Donnersmarckowie.
W podziemiach świątyni znajdują się sarkofagi z czternastoma zidentyfikowanymi potomkami rodziny, m.in. sarkofag Łazarza III Henckel von Donnersmarck, który zmarł 8 sierpnia 1805 r. w Siemianowicach. Obok spoczywa jego syn, Karol Józef Erdmann, który był oficerem 1. Śląskiego Regimentu Huzarów. Biorąc udział 2 maja 1813 r. w bitwie pod Gross Goerschen w Saksonii został ranny i pięć dni później zmarł. W jednej z trumien złożone są szczątki dwunastu w tym czwórki dzieci, niezidentyfikowanych członków rodu, zmarłych w latach 1699 - 1792.

Krypta na co dzień niedostępna w sobotę 13. września w ramach programu bytomskiego oddziału PTTK, została udostępniona dla grupy około pięćdziesięciu miłośników historii miasta. Uczestnicy wycieczki mieli okazję spotkać modlącego się przy trumnach Ulricha Gregora Henckel Donnersmarck OCist (Maria Ulrich Karl hrabia Henckel von Donnersmarck) potomka spoczywających w krypcie Donnersmarcków. Zakonnik urodził się 16 stycznia 1943 roku we Wrocławiu, jako najmłodsze dziecko Fryderyka Karola hrabiego Henckel von Donnersmarck (1905 - 1989) i Anny Ilse von Zitzewitz (1910 - 1996). W latach 1999-2011 brat Gregor był opatem klasztoru cystersów w austriackim Heiligenkreuz (Święty Krzyż).

Kościół Świętego Ducha
Za dawnymi murami miejskimi w 1299 roku przy Drodze Krakowskiej, obecnej ulicy Krakowskiej, z nadania księcia Kazimierza Bytomskiego powstał drewniany szpital i kaplica Świętego Ducha. Założycielami przybytków byli miechowscy bożogrobcy, właściciele sąsiedniego Chorzowa. W pierwotnym stanie budowle zachowały się do XVIII wieku, kiedy to w ich miejsce w roku 1721 powstały obiekty murowane. Barokowy kościół powstał na planie ośmioboku foremnego o boku 7 metrów i wysokości 12 metrów z namiotowym ośmiopłatowym dachem zwieńczonym sygnaturką. Wnętrze świątyni zdobią trzy barokowe ołtarze i ambona autorstwa Jana Solskiego. Na chórze znajdują się ośmiogłosowe organy firmy Eduard Horn Breslau z 1875 roku. Prospekt organowy (frontowa elewacja zewnętrznej obudowy organów) stanowi trójwieżyczkową, dziewiętnastowieczną stylizację neobarokową. Środkowa, wyższa wieżyczka wraz ze skrajnymi tworzą trzy półkoliste ryzality, pomiędzy którymi umieszczone są dwa niższe pola piszczałkowe. Całość jest marmuryzowana, złocona złotem karatowym, a klawiatura wykonana z kości bawolej i hebanu.
Kościół Św. Ducha jest kościołem filialnym parafii Wniebowzięcia NMP.

Kościół Świętego Mikołaja - Świętego Wojciecha
Fundatorem kościoła Świętego Mikołaja i klasztoru Minorytów, powstałych pomiędzy 1258 a 1268 rokiem był książę Władysław Opolczyk. Po wypędzeniu z miasta Minorytów około 1430 roku ich miejsce zajęli Bernardyni, którzy w miejsce poprzednich drewnianych zabudowań kościelnych i klasztornych wystawili okazałe budowle murowane. W 1783 roku kościół rozbudowano o obecną kruchtę i wieżę.
Po sekularyzacji majątków zakonnych w Prusach w 1810 roku zamknięto kościół i zamieniono go na magazyn.
Ale, jak pisze Jan Drabina w "Życiu codziennym w Bytomiu" przejmowanie klasztornego majątku przez państwo przebiegało starannie i z poszanowaniem dla zakonnej posługi: "Każdy z ojców i braci otrzymał stałą rentę a ponadto 30 talarów na zakup ubrania i rzeczy codziennego użytku, z wyłączeniem obcokrajowców, którym wypłacono tylko jednorazową odprawę."
W budynku klasztornym utworzono szpital wojskowy, a od 1816 r. szkołę. Od 1833 r. Św. Mikołaj był kościołem ewangelickim. W drodze przemian politycznych w 1945 roku kościół przeszedł w ręce katolików, a w 1952 r. wrócili do niego franciszkanie. Dzisiaj wśród bytomian określany jest mianem kościoła repatriantów. W 1964 r. otrzymał nowe wezwanie - Świętego Wojciecha.
Z końcem ubiegłego wieku w kwietniu 1997 r. z czeskiej Pragi do świątyni sprowadzono relikwie Patrona.
Wnętrze zdobi ołtarz z figurą św. Wojciecha i płaskorzeźbami z jego życia dłuta Ludwika Konarzewskiego juniora z Istebnej.

Opr. na podst.:
Józef Wieczorek - Bytom i okolice. Przewodnik turystyczny
Arkadiusz Kuzio-Podrucki - Henckel von Donnersmarckowie. Kariera i fortuna rodu
Jan Drabina - Życie codzienne w Bytomiu