„Druga krucjata” Phillipsa. Polityka a idea chrystianizacji

Zdumiewa fakt, że każda epoka otwiera coraz to nowe źródła, wskazuje coraz to nowe aspekty, dotyczące przeszłości. Wydawać by się mogło, że nic nowego już dobyć nie można, a tymczasem kolejne studia zmieniają obraz dotychczas znany, co więcej z gruntu go zmieniają. Szczególnie intrygujące jest to zjawisko względem wieków dawnych, a do nich zalicza się średniowiecze, epoka pełna tajemnic w swych sprzecznościach i niezwykłych duchowych przedsięwzięciach. Powoli jednak i ta dziwna epoka odsłania swoje oblicze.

Niebagatelne znaczenie w odkryciu tajników średniowiecza ma nowe spojrzenie na genezę i przebieg drugiej krucjaty, jaką daje Jonathan Phillips w książce Druga krucjata. Rozszerzanie granic chrześcijaństwa. Jak ocenia prof. Malcolm Barber, Reading University, jest to doskonała prezentacja „nowoczesnej syntezy tematu w świetle obecnego stanu badań nad historią krucjat”. Oznacza to, że badacz zebrał w swym dziele pełen zakres wiedzy, wykorzystując wszystkie źródła podstawowe, historyczne i literackie, jak i wiele dyskusji.

Okazuje się, że zasługa autora tym jest cenniejsza, że dotychczas temat drugiej wyprawy krzyżowej (1145-1149) nie był zbyt często podejmowany, nie doczekał się też pełnego omówienia. Monografia Phillipsa stanowi pierwszą od ponad stu lat, rzetelnie opracowaną pracę historyczną. Poprzednia godna uwagi pochodzi z 1866 r. Wystarczy powiedzieć, że studiowanie i pisanie zajęło autorowi blisko dwadzieścia lat, bo rozpoczął badania w 1994 r., by zdać sobie sprawę z zakresu przedsięwzięcia brytyjskiego uczonego. Rezultatem jego działań jest zaś nie tylko opis genezy, przebiegu i skutków wydarzeń krucjatowych, lecz nade wszystko nowe ujęcie tej historii.

Druga wyprawa krzyżowa pozostawała zawsze w cieniu pierwszej, triumfalnej, legendarnej z lat 1095-1099, kiedy zdobyto Jerozolimę oraz trzeciej, spektakularnej, zwycięskiej z lat 1188-1192, kiedy odzyskano część Ziemi Świętej. Zakończona porażką druga krucjata była przez dziejopisów przemilczana. Wywołało to pewną próżnię poznawczą, lecz okazało się, że szczegółowe opracowanie tego ruchu jest możliwe za sprawą zachowanych dokumentów, listów, pieśni, krótkich relacji.

Historyk Jonathan Phillips przełamał odwieczne marginalizowanie tematu drugiej krucjaty, uznając, że mimo jej niepowodzenia godna jest uwagi z wielu względów. W pewnym stopniu rehabilituje negatywną ocenę przedsięwzięcia, zwracając uwagę na doniosłe dla dziejów aspekty, a charakterystyczne tylko dla niej. Na przykład podczas drugiej wyprawy zorganizowano najbardziej metodyczną kampanię promocyjną na rzecz ruchu krucjatowego, rozszerzono przywileje przysługujące krzyżowcom.

Największe znaczenie nadaje autor rozmachowi misji chrześcijańskiej. Objęła ona bowiem nie tylko Ziemię Świętą, ale i ziemie nad Bałtykiem oraz wybrzeża Półwyspu Iberyjskiego. Było to pierwsza ekspansja chrześcijaństwa na tak wielką skalę, bo wprowadzająca w obręb ruchu krucjatowego ziemie nadbałtyckie. Czytelnika polskiego książki zainteresuje z pewnością przede wszystkim właśnie historia tej bałtyckiej kampanii krzyżowej. Podjęta po raz pierwszy zorganizowana na wzór akcja chrystianizacji Słowian, jakkolwiek zakończona klęską, otwiera perspektywę na dzieje Pomorza.

Książka przynosi nowatorskie ujęcie tematu, bo zdaje się klęskę ukazywać jak zwycięstwo. Autor w odróżnieniu od poprzedników przedstawił szczegółową i trafną analizę sukcesów i porażek zlokalizowanych w trzech miejscach kampanii. Przyświeca mu zasadnicza myśl: „jeśli nawet rezultaty drugiej wyprawy krzyżowej nie spełniły oczekiwań jej twórców, to przynajmniej w kategoriach rekrutacji był to prawdziwy triumf”. Na takie ujęcie pozwala spojrzenie z perspektywy wpływu, jaki wywarła druga akcja krucjatowa na dzieje Europy. W tym sensie istotne jest na przykład skuteczne werbowanie uczestników wyprawy i zaangażowanie do niej po raz pierwszy monarchów europejskich.

Autor Drugiej krucjaty w przystępny i przejrzysty sposób zaprezentował teatr konfliktów religijnych, wszczęty z inicjatywy papieża Eugeniusza III oraz Bernarda z Clairvaux. Rozważania tworzą logiczny układ: przyczyny, przebieg, wynik, następstwa. Pozwala on czytelnikowi na wyciągniecie własnych wniosków, odnoszących się nie tylko do historii drugiej krucjaty. Umocowanie wydarzeń w szerokim kontekście pozwala zaznajomić się z realiami epoki średniowiecza i dostrzec jej znaczenie na późniejszy rozwój cywilizacji, a nade wszystko na dzieje Europy i wschodniej części regionu śródziemnomorskiego.

Jonathan Phillips, Druga krucjata. Rozszerzanie granic chrześcijaństwa, przełożył Norbert Radomski, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2013, s. 526.