Dziś obchodzimy Dzień Ofiar Przestępstw

Proponowane rozwiązania prawne, związane z nowelizacją ustawy o przeciwdziałaniu przemocy, są mało skuteczne, budzą szereg wątpliwości i kontrowersji.

W krajach Unii Europejskiej, Dzień Ofiar Przestępstw obchodzony jest od 1988 roku, a ustanowiony został przez Radę Europy. W Polsce, decyzją Parlamentu, został wprowadzony dopiero w 2003 roku. Kluby i koła poselskie, za wyjątkiem koła Ruchu Katolicko-Narodowego, poparły wtedy tę inicjatywę. Parlament uznał, że zwrócenie uwagi na trudną sytuację ofiar przestępstw jest w naszym kraju konieczne, a nadanie odpowiedniej rangi Dniu Ofiar Przestępstw wymaga rangi ustawy. W preambule do ustawy zawarto takie istotne cele, jak stałe monitorowanie sytuacji ofiar oraz podjęcie realnych działań na rzecz poprawy ich położenia.

W trakcie ówczesnej dyskusji nad ustawą, posłowie zgodnie stwierdzali, że sytuacja ofiar przestępstw w Polsce jest bardzo zła. Przez wymiar sprawiedliwości, ofiary przestępstw zarówno w postępowaniu przygotowawczym, jak i na sali sądowej są często traktowane gorzej od przestępców. Podkreślano, że aby poprawić sytuację ofiar przestępstw, trzeba podjąć realne działania zarówno w zakresie takiej zmiany przepisów kodeksu karnego, jak i postępowania karnego, które by bardziej chroniły ofiarę przestępstwa oraz przeznaczyć odpowiednie środki finansowe na pomoc ofiarom i ich rodzinom. Ofiary przestępstw i ich rodziny najczęściej potrzebują fachowej pomocy prawnej, psychologicznej i finansowej. Niestety takiej pomocy w naszym systemie prawnym nie otrzymują.

Parlamentarzyści wyrażali jednocześnie nadzieję, że ustanowienie DOP przyczyni się do: przypominania o sytuacji ofiar przestępstw i wyznaczania kierunku działań niezbędnych dla poprawy ich położenia, podjęcia prac ustawodawczych, aby ulżyć ofiarom przestępstw, uchronić ich przed dalszymi konsekwencjami tych przestępstw, by zapewnić im ochronę ich godności i szacunku, zaangażowania mediów, parlamentu oraz organizacji pozarządowych w obchody tego szczególnego dnia unaoczni potrzebę niesienia pomocy wszystkim osobom, które doznają krzywdy od innego człowieka, refleksji nad ofiarami, która skłoni do podejmowania działań mających na celu poprawę funkcjonowania systemu pomocy ofiarom przestępstw oraz tworzenia rozwiązań prawnych i programów przyczyniających się do poprawy bezpieczeństwa zarówno w naszym kraju, jak i w zjednoczonej Europie oraz przestrzegania standardów obowiązujących w tym względzie w Unii Europejskiej.

Wcześniej ranga problemów dotyczących poprawienia sytuacji ofiar przestępstw została dostrzeżona przez społeczność międzynarodową, która wypracowała minimalne reguły kształtujące ich położenie. Do standardów międzynarodowych, określonych między innymi w Deklaracji Organizacji Narodów Zjednoczonych o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy (1985 r.), należy zagwarantowanie praw: do swobodnego dostępu do wymiaru sprawiedliwości, do właściwego traktowania oraz uzyskania odszkodowania w procesie karnym, do restytucji od sprawcy przestępstwa, do kompensacji państwa, jeśli nie jest możliwa restytucja lub odszkodowanie z innych źródeł, do wszelkiego rodzaju pomocy koniecznej w danym wypadku.

Standardy Unii Europejskiej zalecają wprowadzić do ustaw krajowych regulacje zapewniające ofiarom między innymi: prawo do szacunku i uznania, prawo do wypowiadania się i przedstawiania dowodów, prawo do uzyskiwania informacji, gwarancje w zakresie komunikowania się, prawo do ochrony, prawo do uzyskania kompensacji, prawo do mediacji w sprawach karnych.

Dlatego już w 1999 roku, organizacje pozarządowe wraz z Ministerstwem Sprawiedliwości przygotowały Kartę Praw Ofiary. Katalog praw pokrzywdzonego uległ znacznemu poszerzeniu. Karta ta jest pewnego rodzaju zestawieniem obowiązujących praw przysługujących ofiarom przestępstw wraz z instrukcją, konkretnie czego i od kogo ofiara przestępstw może się domagać. Karta ma stanowić pomoc dla każdego pokrzywdzonego w sytuacji, gdy jego prawa nie są respektowane oraz przypominać policjantom, prokuratorom i sędziom, że dążąc do zebrania materiału dowodowego oraz ustalenia i osądzenia faktycznych sprawców przestępstw, nie mogą zapominać o szczególnej sytuacji pokrzywdzonego.

Ofiarą w rozumieniu Karty jest osoba fizyczna, której dobro prawem chronione zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo, a także jej najbliżsi (Rozdział I, pkt. 1 PKPO.)

Ofiara ma prawo do: pomocy, godności, szacunku i współczucia, wolności od wtórnej wiktymizacji, dostępu do wymiaru sprawiedliwości, mediacji i pojednania ze sprawcą, do restytucji i kompensacji.

W Polsce dostosowano również do standardów europejskich regulacje prawne. Zgodnie z normą art. 2 Kodeksu postępowania karnego, postępowanie tak zostało ukształtowane, aby służyło również ochronie interesów osób pokrzywdzonych.

Wprowadzono do polskiej procedury karnej nowe instytucje: postępowanie mediacyjne prowadzące do ugodowego rozwiązania konfliktu, porozumienie się oskarżonego z pokrzywdzonym w kwestii naprawienia szkody lub zadośćuczynienia, możliwość wniesienia aktu oskarżenia pokrzywdzonego w sprawie publiczno-skargowej, wzmocnienie roli oskarżyciela posiłkowego, przyznanie możliwości posiadania pełnomocnika przydzielanego z urzędu,
możliwość zastrzeżenia danych o miejscu zatrudnienia świadka, choć nie jest to świadek
incognito.

W zakresie regulacji karno-materialnej na szczególną uwagę zasługują trzy kwestie: unormowanie obowiązku naprawienia szkody, regulacja dotycząca przestępstw ściganych na wniosek pokrzywdzonego (rozszerzono katalog tych przestępstw do 23), znaczenie ugody i pojednania się ofiary ze sprawcą oraz zachowania się pokrzywdzonego dla wymiaru kary.

Od 1 stycznia 2001 r. prokuratorzy mają obowiązek pouczania pokrzywdzonych o przysługujących im prawach i wręczania ujednoliconego zapisu katalogu tych uprawnień, żeby nie było wątpliwości, że osoba pokrzywdzona takie pouczenie otrzymała.

Od siedmiu lat, jako założyciel i przewodniczy zarządu Rudzkiego Stowarzyszenia Pomocy Ofiarom Przestępstw (powstało w 7 stycznia 2003 roku, a więc na miesiąc przed omawianą ustawą) żyję problemami osób poszkodowanych, najczęściej znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej i kłopotliwym położeniu życiowym. Corocznie pomagamy, zupełnie
bezpłatnie i bezinteresownie około 1100- 1200 osobom.

Mam więc podstawy do tego, by stwierdzić, że postęp na drodze zagwarantowania realnych praw ofiarom przestępstw jest jednak nadal niewystarczający. W ustawodawstwie i w praktyce wymiaru sprawiedliwości nadal dominuje pogląd, że przestępstwo w głównej mierze narusza porządek publiczny, co odsuwa interesy ofiary przestępstwa na dalszy plan. Nie weszła w życie ustawa o rzeczniku praw ofiar (projekt z dnia 12 kwietnia 2001 r.). Zlikwidowano instytucję rzecznika praw ofiar, działającego przy ministrze spraw wewnętrznych i administracji w latach 2001-2002. Nie zrealizowane zostały zamiary ministrów sprawiedliwości w kilku poprzednich rządach o powołaniu w każdym województwie państwowego ośrodka zajmującego się instytucjonalnie udzielaniem szeroko pojętej pomocy prawnej osobom poszkodowanym wskutek przestępstwa. Nie spełniona zupełnie pozostała obietnica rzucona krótko po objęciu stanowiska przez ministra sprawiedliwości przez Zbigniewa Ziobro, o utworzeniu w każdym Sądzie Rejonowym punktu pomocy ofiarom przestępstw.

Klapą i zmarnotrawieniem pieniędzy skończyła się próba ustanowienia sieci wojewódzkich ośrodków POP realizujących zadania publiczne. Obecnie urzeczywistniana jest nieco zmodyfikowana wersja. Na razie więc, świadczeniem bezinteresownej, bezpłatnej, fachowej pomocy i poradnictwa osobom poszkodowanym zajmują się głównie organizacje pozarządowe, takie jak Rudzkie Stowarzyszenie Pomocy Ofiarom Przestępstw.

Za to urzędnicy snują wciąż kolorowe wizje, obarczania pomoc prawną dla najuboższych kancelarii adwokackich (pokażcie mi adwokata działającego za psie pieniądze), to odebrania organizacjom pozarządowym prawa do uzyskiwania nawiązek zasądzanych od sprawców przestępstw i powołania w to miejsce, jakże pasującej do zapewnień o walce z kryzysem, biurokratycznej machiny w postaci jakiegoś wyimaginowanego funduszu pomocowego, gdzie urzędnicy za biurek za pieniądze podatników dzielić będą pieniądze z nawiązek zarówno
między pokrzywdzonych, jak i skazanych. Czy dawać i ofiarom, i katom! Nietrudno zgadnąć,
ile tych funduszy rzeczywiście przypadnie ofiarom...

Współautor artykułu:

• Barbara Podgórska