„Eurosarmata”. Odkrywczo o postawach i wyborach H. Sienkiewicza

Nowa książka profesor Ewy Kosowskiej jest świadectwem jej naukowej pasji, której często daje wyraz bezpośrednio, kreśląc w ten sposób drogę, jaką podążyć trzeba, by literatura odsłaniała przed czytelnikiem swoje tajniki. Opublikowany w Wydawnictwie Uniwersytetu Śląskiego zbiór szkiców zatytułowany „Eurosarmata. O postawach i wyborach Henryka Sienkiewicza” zawiera szereg tekstów, jakie powstały w ciągu ostatnich kilku lat. Niektóre z nich prezentowane były podczas konferencji, następnie ukazywały się w pracach zbiorowych. Zebrane w jednym tomie układają się w powiązany cykl rozważań, którego wspólnym mianownikiem jest ujęcie twórczości autora Trylogii w tryby antropologiczno-kulturowe. Sienkiewicz w tym obszarze stanowi według autorki zjawisko niezwykle inspirujące z racji przyjętych przez niego norm i pełnionych funkcji.

W szeregu szkiców badaczka wskazuje słuszność formuły „Henryk Sienkiewicz – Polak i Europejczyk”, jakiej dowodzono podczas sesji naukowej, zainicjowanej pod tym szyldem przez profesora Lecha Ludorowskiego. Przyniosła ona nie tylko plon prac zebranych w tomie pod tym właśnie tytułem (Sosnowiec 2004), ale także kolejne szkice, rozwijające poczynione rozpoznanie. Zdaniem badaczki pojęcie eurosarmata doskonale określa wizerunek pisarza. We wstępnym rozdziale objaśnia między innymi: „Odbierany jako konserwatysta, apoteozujący sarmacką przeszłość narodu pozbawionego państwowości, był jednocześnie człowiekiem nowoczesnym i niezwykle mobilnym, jednym z najwybitniejszych obywateli ówczesnej Europy, racjonalistą zaangażowanym w dyskurs polityczny”.

Książka Ewy Kosowskiej przekonuje o tym, że dziełu Sienkiewicza powinna w jego czytelniczym trwaniu towarzyszyć wciąż refleksja, a nie poprzestawanie na stereotypowych i powierzchownych osądach, które zaczęły brać górę w jego recepcji w ostatnich dziesięcioleciach. Wskazuje przyczyny tego pokutującego coraz powszechniej zjawiska, upatrując ich między innymi w zmianie stosunku do historii pod wpływem nieustannych zmian w otoczeniu. Jednocześnie autorka zauważa jednak, że próby deprecjacji, choć wielokrotnie powtarzane i podejmowane z różnych stron, ostatecznie jednak nie wyrugowały dorobku Sienkiewicza w ciągu ponad stu lat czytelniczego trwania. Sienkiewicz nadal jest jednym z najbardziej znanych pisarzy, co dowodzi wysokich wartości, tkwiących w dziele, jak również obecnych w nim tajników warsztatowych, decydujących o fenomenie pisarstwa.

Zawarte w książce analizy potwierdzają autorską tezę, że pisarstwo autora Trylogii budzi nadal niezwykle żywy oddźwięk. Były wprawdzie okresy, w których akty anatemy (towarzyszącej nieustannie świadectwom admiracji) zjawiały się lawinowo. Część inwektyw stała się za sprawą medialnych programów stereotypowym sądem, zataczającym coraz szersze kręgi. Niektóre konfliktowe reakcje na dzieła Sienkiewiczowskie padały cieniem na potoczne o nim mniemanie, szczególnie wtedy, gdy mijał czas fascynacji nimi. Rozumiano przeważnie je w sposób uproszczony, powierzchowny, wynikający z intuicyjnych odczytań, subiektywnych odczuć, uzależnionych od indywidualnych postaw światopoglądowych. Odczytania Ewy Kosowskiej, mierzące się ze stawianymi Sienkiewiczowi zarzutami, ukazują jego artystyczną wartość, niedostrzeganą na ogół z tego powodu, że samo dzieło rzadko podlegało wnikliwemu odczytowi.

Nie sposób nie zgodzić się z autorką szkiców. Dopatrywano się schematów, uproszczeń w warstwie znaczeniowej, tym samym upraszczając sam akt lektury, co uniemożliwiało odkrycie głębszego dyskursu. Orzekano nieaktualność przekazu, przekonując, iż rozpamiętywanie przeszłości powinno być piętnowane jako zjawisko nienowoczesne, oddalające człowieka od nurtu współczesności. Tymczasem bogatsza świadomość, jak również szacunek wobec historii jest znamieniem dojrzałości człowieka. Nie można jej uzyskać bez owego nawracania do przeszłości w imię chwili obecnej i przyszłej. Rezygnacja z lektury klasyków – dowodzi autorka – ogranicza uczestnika kultury. Zamknięcie dostępu do doświadczeń ludzkości przekazanych w literaturze utajnia szeroki zakres wiedzy na temat ludzkich „postaw, przyzwyczajeń oraz wzorów”.

Ciąg interesujących rozważań na temat stanu współczesnej kultury, prowadzonych w kontekście poszczególnych utworów Sienkiewicza, uświadamia niezaprzeczalny dla autorki fakt, że literatura piękna zawiera aktualne, ponadczasowe diagnozy rzeczywistości i ludzkich zachowań. Pozostanie on nieodstępny dla tych odbiorców, którzy ulegając presji wydanego na dzieła minionych wieków wyroku skazującego na drugorzędność, nie zdobędą się na wysiłek poznawczy. Ewa Kosowska wskazuje, że podleganie manipulacji zachłyśnięcia się nowoczesnością i odrzucenie ciągłości kulturowej może mieć nieprzewidywalne skutki, gdyż mechanizm dialogu między zastanymi treściami a poszukiwaniem nowych rozwiązań stanowił dotychczas o rozwoju cywilizacji.
Przeprowadzone przez autorkę analizy rytmów fabuł Sienkiewiczowskich uczą, że odnalezienie korzyści intelektualnych z lektury uwarunkowane jest włożonym w ten akt wysiłkiem. Słusznie badaczka uświadamia, że sposób obcowania z książką jest uzależniony od modelu kulturowego treningu. „Jeżeli w obszar naszych doświadczeń – mimo woli apeluje badaczka – został odpowiednio wcześnie wprowadzony kontakt z książką, to przez całe życie jesteśmy w stanie czerpać prawdziwą przyjemność z uczestniczenia w wyimaginowanej rzeczywistości, powołanej do istnienia za sprawą czyjegoś literackiego talentu”.

Okazuje się, że odkrycie pełni przekazów literackich wymaga zaangażowania, znajomości rozmaitych kontekstów, tym bardziej, że dopiero wprawność, jak i dojrzała już lektura pozwala je dostrzec. Poszczególne rozdziały unaoczniają intrygujące zjawisko. W misternie plecionej tkance fabularnej dzieł Sienkiewicza tkwią niekiedy ukryte treści tak ludzkie, że w swej ludzkości przerażające. Ich objawienie diametralnie burzy stereotypowe sądy o prostocie przekazu, niosącego pokrzepienie. Pomimo porywającego finału, optymistycznego wydźwięku są sugestie, sygnały, umykające uwadze śledzącego tok przygodowy czytelnika. Zdaniem Ewy Kosowskiej nie ma granic dla aktywności czytelniczej, bo każde dzieło jest rodzajem programu, którego możliwości odkrywa dopiero użytkownik.

Zbiór esejów Ewy Kosowskiej jest bez wątpienia pasjonującą lekturą dla miłośników twórczości Sienkiewicza, ale nie tylko wielbiciele jego talentu znajdą w nich interesujący materiał do przemyśleń. Nurt refleksji na temat kultury współczesnej otwiera horyzonty na kwestie uniwersalne, związane z funkcjonowaniem literatury i sztuki. Autorka skłania do spojrzenia na wszelkie akty twórcze z perspektywy dzisiejszej, co pozwala poddać namysłowi sytuację współczesnego odbiorcy i jego potrzeby. Jedną z nich jest z pewnością potrzeba otrzymywania doznań estetycznych, a ten walor pisarstwa jest niezaprzeczalnie właściwością tekstów Sienkiewicza. Warto przywołać określające istotę wartości tego pisarstwa stwierdzenie Ewy Kosowskiej: “Henryk Sienkiewicz doskonale rozumiał, że ucieczka w literaturę, w światy lepsze i piękniejsze jest człowiekowi niekiedy bardzo potrzebna. [...] Ale nade wszystko dostrzegał w literaturze potężny instrument budzenia i kształtowania poczucia piękna, dobra i prawdy”. Trudno nie uznać, że te wartości są gwarantem “szczęścia i spokoju”, a zatem osiągnięcia spełnienia w życiu, co stanowi pragnienie każdego człowieka.

Ewa Kosowska, Eurosarmata. O postawach i wyborach Henryka Sienkiewicza, Wydawnictwo Uniwersytetu Ślaskiego, Katowice 2013, s. 248.