Gdańsko-Morska Harcerzy czyli odrodzenie chorągwi ZHP na Wybrzeżu

Na obszarze dzisiejszego Województwa Pomorskiego przed wojną działały cztery chorągwie harcerskie. Pomorska Chorągiew Harcerek oraz Chorągiew Harcerzy z siedzibą w Toruniu i Chorągiew Harcerek oraz Chorągiew Harcerzy na terenie Wolnego Miasta Gdańska. Wojna i powojenne zmiany administracyjne nie pozwoliły na odtworzenie przedwojennego układu harcerskich struktur.

W miarę przesuwania się frontu, już w 1944 roku w wielu miejscowościach wznawiały działalność harcerskie jednostki. 30 grudnia 1944 PKWN wydał dokument, w którym kierownictwo resortu Administracji Publicznej oraz Oświaty stwierdziło: „Zepchnięte w podziemie przez okupanta Stowarzyszenie Wyższej Użyteczności, Związek Harcerstwa Polskiego, powołuje się z powrotem do życia jawnego”. Jednocześnie powołano Tymczasową Naczelną Radę Harcerską, która w styczniu 1945 roku opracowała Deklarację Ideową oraz propozycje nowego Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego odwołujące się do nowej sytuacji politycznej. Dokumenty te, choć wg władz państwowych oficjalne były słabo znane wśród harcerskiej kadry, która pracowała z reguły w oparciu o przedwojenne harcerskie dokumenty.

Gdy ziemia gdańska była wyzwolona spod okupacji niemieckiej i powracała Polonia oraz przybywali nowi osadnicy automatycznie zaczęły powstawać drużyny harcerskie, a nawet hufce. Np. w Tczewie hufce powstały już 19 marca 1945 roku. Hufcową harcerek została Jadwiga Fortuńska-Dias, a hufcowym harcerzy Zygmunt Romanowski. Tymczasem nowe władze harcerskie w Warszawie dbały o to by na ziemiach wyzwolonych powstały oficjalne struktury ZHP. W tym celu wysłały do Gdańska phm. Walentego Łukjanowicza, który posiadał pełnomocnictwa Głównej Kwatery Harcerzy do zorganizowania Chorągwi Gdańskiej z siedzibą w Sopocie.

15 kwietnia 1945 roku, Łukjanowicz dotarł do Tczewa. Wystawił tu kilka pierwszych pism podpisanych w imieniu Komendy Chorągwi. Tę datę można traktować jako powstanie chorągwi. W Tczewie był także phm. Tadeusz Kluczny wysłany do organizowania harcerstwa na terenie Gdyni. Po latach Kluczny tak relacjonuje przyjazd do Sopotu: „Z druhem Łukjanowiczem przybyłem do Sopotu w dniu 16 kwietnia 1945 roku wieczorem. Pierwszej opieki udzieliły nam już funkcjonujące w Sopocie władze PPS. Był wśród nich harcerz - druh Wilhelmi, który wszedł w skład pierwszej komendy". Władze Sopotu przydzieliły harcerzom willę przy ulicy Kościuszki 1 - dzisiaj plebania kościoła św. Jerzego. Był to pierwszy Dom Harcerza, gdzie znalazła swoją siedzibę komenda chorągwi, komenda hufca, pracownia fotograficzna, biblioteka harcerska oraz świetlica.

Obowiązki komendanta Gdańsko-Morskiej Chorągwi Harcerzy zaczął pełnić phm. Walenty Łukjanowicz. Początkowo chorągiew skupiała wszystkie harcerskie drużyny, zarówno męskie jak i żeńskie.

23 kwietnia 1945 roku, tradycyjnie w dniu św. Jerzego – patrona harcerzy, zorganizowano Święto Harcerstwa Polskiego. Pomimo trudnych powojennych warunków drużyn na Wybrzeżu przybywało, powstawały nowe hufce. Na zbiórkach, obok tradycyjnych zajęć, harcerze uczestniczyli w pracach porządkowych i odgruzowywaniu. Brali udział w defiladach – m.in. z okazji 3 maja, apelach, biwakach i zlotach. 15 maja w Sopocie w obecności harcerzy święcenia kapłańskie otrzymał ks. hm. Jerzy Dunin, który jednocześnie został mianowany kapelanem Gdańsko-Morskiej Chorągwi Harcerzy. W czerwcu 1945 roku, w obchody Dni Morza w Gdyni włączyli się harcerze, a na Zlot Chorągwi w Gdańsku-Brzeźnie harcerze przybyli z całego Wybrzeża. Zlot odwiedził Bolesław Bierut i marszałek Michał Rola-Żymierski.

Latem, po wyjeździe Łukjanowicza, obowiązki komendanta chorągwi przejął harcmistrz Jan Stróżyński. We wrześniu 1945 roku powstała chorągiew harcerek. Jej komendantka, hm. Zofia Polkowska, w pierwszym rozkazie zatwierdziła 13 hufców harcerek: Gdańsk, Sopot, Gdynia, Tczew, Starogard, Wejherowo, Kościerzyna, Kartuzy, Lębork, Malbork, Słupsk i Kwidzyn. Siedziba chorągwi harcerek przeniosła się do Gdyni zostawiając w Sopocie komendę chorągwi harcerzy.

Komenda Gdańsko-Morskiej Chorągwi Harcerzy kładła duży nacisk na szkolenie instruktorskie, a także wychowanie wodne. Pod koniec1946 roku nastąpiło otwarcie Harcerskiego Ośrodka Morskiego w Pucku. W Gdyni i w Gdańsku powołano Morskie Rejony Harcerzy, którym przewodzili podharcmistrzowie: Henryk Szymański i Tadeusz Klocek.

W kwietniu 1946 roku delegacja chorągwi wyjechała do Szczecina na Zlot Młodzieży. Podczas defilady harcerze wznosili owacje na cześć wicepremiera Stanisława Mikołajczyka, a zlekceważyli obecność Bieruta. Po defiladzie doszło do starć harcerzy z aktywem ZWM i funkcjonariuszami aparatu bezpieczeństwa. Po tych wydarzeniach władze wycofały pozwolenie na zorganizowanie Zjazdu Walnego ZHP.

Latem 1946 roku powołano do życia Zarząd Okręgu ZHP pod przewodnictwem ministra Eugeniusza Kwiatkowskiego. W rozkazie z 5 grudnia 1946 roku podano aktualny skład osobowy Komendy Gdańsko-Morskiej Chorągwi Harcerzy:
- Komendant - hm. Jan Stróżyński,
- I z-ca komendanta i kier. wydz. organizacyjnego - phm. Robert Augustyniak,
- II z-ca komendanta i kier. wydz. osobowego i adm. - hm.. Piotr Cieślawski,
- kier. wydz. skarbowo-gospodarczego - phm. Eugeniusz Wilhelmi,
- kier. wydz. kształcenia starszyzny - hm. Jan Ławnicki,
- kier. wydz. drużyn harcerzy - phm. Zbigniew Zahorski,
- kier. wydz. zuchów - phm. Zdzisław Jedynak,
- kier. wydz. wodnego - hm. Zbigniew Duszota,
- kier. wydz. WF i sportu - phm. Wojciech Witczak,
- kier. wydz. obozów i turystyki - phm. Eugeniusz Mera,
- kier. wydz. lotniczego - phm. Mieczysław Grzegorzewski,
- kier. wydz. zdrowia - phm. dr Leon Herbst,
- kier. wydz. Harc. Sł. Inf. - phm. Zbigniew Ulrich,
- kier. wydz. wych. artyst. - dh Jan Chojnacki,
- kier. wydz. wizytacji - hm. Ferdynand Trapp.
W tymże rozkazie wymieniono 14 harcmistrzów i 45 podharcmistrzów działających na terenie chorągwi.

W Warszawie uświadomiono sobie, że harcerstwo nie tak łatwo podporządkować nowej obowiązującej w Polsce ideologii. Rozpoczął się proces umacniania wpływów Polskiej Partii Robotniczej w harcerstwie, zmierzający do przemian programowych i ideologicznych.

W maju 1947 roku komendantem Gdańsko-Morskiej Chorągwi Harcerzy został harcmistrz Roman Truszczyński. Ta zmiana pociągała za sobą wycofanie się części instruktorów z pracy w komendzie. Po roku Truszczyński przeniósł siedzibę komendy do Gdańska-Wrzeszcza. Wiosną 1949 roku nastąpiło połączenie chorągwi harcerzy i harcerek. Zabieg ten, podobnie jak połączenie Głównych Kwater Harcerek i Harcerzy pozwolił na usunięcie z funkcji instruktorów niewygodnych dla nowego ładu politycznego. Komendantem połączonych gdańskich chorągwi został phm. Teodor Delong.

Destrukcja harcerstwa była nieunikniona. Na mocy decyzji Biura Organizacyjnego KC PZPR partia ma kierować pracą nowopowstałego Związku Młodzieży Polskiej, a z czasem ZHP zostanie przekształcony w Organizację Harcerską związaną ideowo i organizacyjnie z ZMP. 1 czerwca 1950 roku tradycyjne krzyże harcerskie zastąpiono nowym znaczkiem, tzw. „Czuwajką”. Do końca roku komendy hufców i chorągwi zostały włączone do zarządów ZMP. Zlikwidowano drużyny starszo harcerskie, zakazano noszenia tradycyjnych harcerskich mundurów. W 1951 roku ZHP oficjalnie przestał istnieć. Aktyw ZMP z furią niszczył dokumenty, sztandary i pamiątki po tradycyjnym harcerstwie.