Krzyż a przemiany społeczeństwa polskiego - debata akademicka w Gdańsku

Organizatorzy Konferencji, dr Magdalena Gajewska i dr Piotr Pawliszak z Instytutu Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa UG, wezwali badaczy kultury do naukowej dyskusji na temat krzyża.

Odpowiedzieli pracownicy naukowi z ośrodków uniwersyteckich i badawczych z całej Polski, głównie z Warszawy i Gdańska, ale też z Łodzi, Lublina czy Torunia. Reprezentują oni różne dyscypliny naukowe, takie jak: socjologia, antropologia, architektura, semiotyka, politologia czy lingwistyka. Gościem honorowym będzie rosyjski filolog i semiotyk kultury prof. Boris Uspienski, którego wykład zainauguruje cykl dyskusji.

Zakres tematów, które podejmą uczestnicy, jest szeroki i dotyczy aktualnych zjawisk i wydarzeń zachodzących w kulturze i społeczeństwie, a koncentruje się wokół dwóch zagadnień: z jednej strony jest to krzyż i konflikty symboliczne (siła symboliczna krzyża w protestach społecznych i politycznych; konflikty o świeckość i sakralność sfer publicznych; krzyż jako narzędzie przemocy symbolicznej i oporu w sferze publicznej i prywatnej) oraz z drugiej – polisemia krzyża (zmiana symboliki krzyża w praktykach parareligijnych i religijnych; przekształcenia krzyża w przestrzeni sztuki – trendy i kontrowersje; ambiwalencje krzyża w kulturze popularnej).

Czytaj też: Czy można uniknąć wojny o krzyże w parlamencie?

W publikacji materiałów pokonferencyjnych (2011-12) zapowiedzieli udział naukowcy z Francji i z USA, których interesuje dynamika rozwoju polskiego społeczeństwa. Konferencja ma charakter otwarty.

Szczegóły: Konferencja UG

Program konferencji w pliku PDF

Piąta edycja konkursu Dziennikarz Obywatelski 2010 Roku trwa! Dołącz, wygraj 10 tysięcy

Krzyż na uniwersytecie

– Co można osiągnąć, zwołując konferencję naukową poświęconą tematowi religijnemu na świeckim uniwersytecie? – zapytałam dr Magdalenę Gajewską i dr Piotra Pawliszaka, pomysłodawców.

– Wydaje się, że świecki uniwersytet jest najlepszym miejscem na rozważanie tego problemu który w tej przestrzeni może zostać uwolniony i oczyszczony od stereotypów, przesądów i ideologii, w które jest uwikłany w debacie politycznej i medialnej. Nie ignorujemy tego aspektu, chcemy go jednak rozważać racjonalnie i z poszanowaniem uczuć Polaków. Mamy nadzieję, że uda nam się dotrzeć do tych procesów społecznych, które sprawiły, że debaty na temat Krzyża były możliwe. Decydując o dacie konferencji braliśmy pod uwagę kilka kontekstów. Jednym z nich był upływający czas tradycyjnej żałoby. Innymi była bliskość świąt wielkanocnych, które w tym roku przypadają w tym samym czasie, w Kościele katolickim, jak i prawosławnym. Odsyłają one do źródłowych znaczeń, które konstytuują w naszej kulturze symbol krzyża.

– To pierwsza od czasu 10 kwietnia 2010 roku konferencja naukowa dotycząca Krzyża?

– Z pewnością to nie jedyna konferencja poświęcona tej tematyce. Chcieliśmy jednak, by ta organizowana przez nas wykraczała poza aktualny kontekst. Nie chodziło nam tym bardziej o to, by konferencja dzieliła i wywoływała kontrowersje i by była poświęcona wyłącznie wydarzeniom, jakie miały miejsce po tragedii z 10 kwietnia 2010. Problematyka dotyczy jednego z centralnych symboli funkcjonujących w polskim społeczeństwie. Debaty, kontrowersje i różnorodny sposób użycia tego symbolu wskazują na fundamentalne zmiany zachodzące w życiu Polaków. Zjawiska tego rodzaju zachodzą nie tylko w naszym kraju, ale obserwujemy je w skali globalnej, np. w Stanach Zjednoczonych, Francji czy Ameryce Łacińskiej.

Oglądaj też fotogalerię: Milczące krzyże przy drogach

Symboliczne centrum polskiej świadomości

– Polskie społeczeństwo podzielone jest wieloma kulturowymi konfliktami – przypominają moi rozmówcy – To konflikty o znaczenie symboli religijnych i narodowych, zbiór podstawowych wartości, akceptację odrębnych tożsamości czy stylów życia, znaczenie przeszłych wydarzeń itd. Spór i konflikt jest wszechobecny, ale to, co dzieli, jednocześnie łączy we wspólnotę komunikacji. Symbole, choć różnie rozumiane, są jednak uznawane za ważne przez strony konfliktu i skupiają ludzi wokół siebie. Wyjątkowo powstaje wspólnota rytualnej (niemal) jednomyślności, jak to było w dniach narodowej żałoby. Dopóki konflikt nie przeradza się w przemoc, wzajemne wykluczanie czy w obojętność, centrum symboliczne istnieje, choć pełne jest wewnętrznych napięć i sprzeczności – dodają socjologowie.

Piąta edycja konkursu Dziennikarz Obywatelski 2010 Roku trwa! Dołącz, wygraj 10 tysięcy

Można rozmawiać w Polsce o Krzyżu?

– Znana rada mówi, że o religii, jak o polityce i sporcie, lepiej nie dyskutować.

– Ta rada nie dotyczy świata nauki – odpowiadają M. Gajewska i P. Pawliszak. – Tutaj należy analizować i rozważać zwłaszcza kwestie trudne. Sądzimy, że w Polsce, podobnie jak i w innych krajach, należy rozmawiać o Krzyżu, jak i o krzyżach.

– Politykom nie wychodzą merytoryczne dyskusje. Dojrzewamy do dialogu?

– O dojrzałości do dialogu świadczy wola wejścia w relację dialogiczną, a zatem warunkiem podstawowym jest chęć prowadzenia dialogu, która oznacza wolę wysłuchania oraz wsłuchania się i zrozumienia argumentów drugiej strony dialogu. Dojrzałość do dialogu oznacza też prócz przyjęcia postawy otwartości na Innego, zaakceptowanie różnorodności, w której własne stanowisko jest jednym z możliwych. Abstrahując od polityki, wydaje się, że w polskim społeczeństwie rodzi się taka dojrzałość.

Czytaj też: Europejski Trybunał Praw Człowieka: krzyże mogą wisieć w klasach

– W debacie społecznej pojawiają się na ogół argumenty emocjonalne. Jedni odrzucają martyrologię, inni chcą się gromadzić pod znakiem nadziei. W Państwa zaproszeniu do udziału w konferencji czytamy: „W wielu zbiorowych i indywidualnych działaniach symbol krzyża wykorzystywany jest w nietradycyjny, nielegitymizowany społecznie sposób (…)”.
Jak rozumieć „tradycyjny sposób wykorzystania w Polsce symbolu krzyża”?

– Na to pytanie będziemy próbowali odpowiedzieć w czasie konferencji i wcale nie będzie to łatwe. Na pewno krzyż wykorzystywany jest nadal najczęściej w tradycyjny sposób w obrzędach liturgicznych i w prywatnej pobożności. Ale przecież i liturgia, i pobożność się zmienia. Jeszcze niedawno np. nie noszono kolczyków w kształcie krzyża, nie stawiano krzyży nienarodzonym dzieciom, a księża nie błogosławili komputerów.

Piąta edycja konkursu Dziennikarz Obywatelski 2010 Roku trwa! Dołącz, wygraj 10 tysięcy

Przyszłość zależy od zbiorowych dążeń i charyzmatycznych jednostek

– W Polsce krzyż był często symbolem protestu i służył do mobilizacji i wyrażania tożsamości narodowej czy politycznej – podkreśla dr Piotr Pawliszak. – Teraz też to widzimy, ale zmienił się kontekst. Jest demokracja i wolne państwo narodowe. W zmienionym kontekście podobne znaczy już coś innego? Ile jest kontynuacji, a ile zmiany? Jak to odczuwają sami uczestnicy życia społecznego? To fascynujące pytanie.

– Historia pokazuje, że religia integrowała Polaków w walce o niepodległość. Co ma zrobić ten, kto nie znajduje dziś w przestrzeni publicznej tych wartości, które symbolizował w Polsce krzyż?

– Do jakiego stopnia religia może integrować społeczeństwo w czasie, gdy nie ma już wyraźnego podziału na „my i oni” i wspólnego dla nas „świętego” celu – to jest pytanie dla badaczy społecznych i praktyczny problem polityków, obywateli i duchownych. To, co się dzieje w sferze publicznej, to próby rozwiązania tego problemu. Różne strony próbują narzucić rozwiązanie, które uważają za najlepsze. Konflikt zawsze polaryzuje, marginalizuje kompromisowe rozwiązania. Czy znajdzie się siła, która zaproponuje i wprowadzi nowy/stary wzór religii otwartej na wartości niewierzących i na świeckość sprzymierzoną z religią w dążeniu do wspólnego dobra? Przyszłość zależy od zbiorowych dążeń i charyzmatycznych jednostek.

Oglądaj też fotogalerię: Milczące krzyże przy drogach

Dialog nauki z religią i emocjami społecznymi

– Sens podstawowy takiego dialogu wynika z tego, że wszyscy dzielimy tę samą rzeczywistość, choć różnie ją interpretujemy, dzięki dialogowi nasza interpretacja poszerza się i modyfikuje znaczenia, które przypisujemy wydarzeniom czy symbolom właśnie – wyjaśniają P. Pawliszak i M. Gajewska.

– Co socjologowie mogą powiedzieć na temat tego, czy i jak możliwa jest obecność Krzyża w państwie?

– Jednym z podstawowych zadań państwa jest zapewnienie wolności religijnej i możliwości realizowania kultu przez obywateli. Państwo powinno gwarantować możliwość obecności Krzyża, z zachowaniem zasad, które znajdujemy np. w Liście o Tolerancji Johna Locke’a.

– Symbol wiary gościć będzie w referatach i dyskusjach pracowników naukowych. Czy nauka może się dzisiaj czegoś nauczyć od wiary?

– Rozum od wiary? Wątpienia… i może nadziei, że da się lepiej rozumieć świat i ludzi?

Piąta edycja konkursu Dziennikarz Obywatelski 2010 Roku trwa! Dołącz, wygraj 10 tysięcy

Pytania bez odpowiedzi

Z perspektywy czasu można już chyba powiedzieć, że kwiecień ubiegłego roku stał się w Polsce momentem ideowego przełomu. Wydarzenia polityczne, towarzyszący im społeczny szok, tak w uproszczeniu można nazwać zjawiska, które zradykalizowały nastroje, doprowadzając do długotrwałego społecznego konfliktu racji, przybierającego dramatyczną formę publicznych porachunków.

Można zaobserwować, że ta dramatyczna wiosna na miarę przełomu, trwa. Reakcje społeczne w tym kontekście stawały i stają się groźne. Na podstawie tego, jak i co mówią dziś Polacy, społeczna trauma wiąże się ze smoleńskim rozpadem świata, z mentalnym niepogodzeniem, poszukiwaniem odpowiedzi ostatecznych, albo kompromisów, albo winnych. W żałobnej atmosferze rodziła się nowa narodowa kalwaria: wspólna droga także toksycznych emocji, wspólna rana i bunt. Na co dzień obserwować można swego rodzaju wojny medialne, polityczne, społeczne, a linia demarkacyjna politycznych podziałów i sporu ideologicznego przebiega nie tylko w wypowiedziach publicznych. Niełatwo podejmować temat bieżących polskich wydarzeń w rodzinach, grupach zawodowych.

Czytaj też: Czy można uniknąć wojny o krzyże w parlamencie?

W najbardziej napiętych fazach burz medialnych w centrum zainteresowania i w punkcie krytycznym znalazła się również polska symbolika religijna. Na ten temat i wiele innych można dyskutować, jak przekonywać będą w swoich wystąpieniach goście i pracownicy naukowi Instytutu Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego.

Konferencja rozpoczyna się w poniedziałek 18 kwietnia na Wydziale Nauk Społecznych UG ul. Bażyńskiego 4, Aula S 207– wstęp wolny.

Piąta edycja konkursu Dziennikarz Obywatelski 2010 Roku trwa! Dołącz, wygraj 10 tysięcy