Mój Ficinus. Wspomnienia Ślązaka poczciwego, Bernarda Śmigały

Nojdali jak siyngóm pamiyncióm, jawi mi sie Verdón, kaj żech je rodzóny, a zarozki po tym - Ficinus, kaj łod sztwortego do siódmego roku życio chodziół żech do szkółki. Ale króm tego, co jo zapamiyntoł, sóm jeszcze wspómniynia tego, czego żech sie nasuchoł ło Ficinusie łod moi mamy i łod mojego ópy Ludwika, kerzy miyszkali na Ficinusie duge lata.

Zarozki po I wojnie światowyj, łojcowie moi mamy, wroz z pióntkóm swoich dziecek, przikludziyli sie na Ficinus ze Krajcówy. Ópa dostoł z gruby pomiyszkanie we drugi chałpie łod wanielika, na dole. Mi sie zdo, bół to nómer 6. Spóminóm ło tym w jednym z moich piyrszych wierszów pt. "Saga rodzinno, wiek dwadziesty". Przitocza Wóm tukej tyn kónsek:
"...Jak sie Alfrid urodziół, już sie niy mieściyli
w starym pomiyszkaniu, tóż sie wykludziyli
na Ficinus - drugo chałpa łod wanielika
- dwie izby, kómora i poła chlywika.
Żyli biydnie, bo biydnie, ale jakoś było,
we dziewiynćdwadziestym wszystko sie skóńczyło!
Srogi kryzys nastoł, gruby plajtowały,
dlo górników żodnyj roboty niy miały..."

Z tego czasu pochodzi fotografio, na keryj moja óma - Anna Fajkis, z dómu Nogly - stoi przed chałpóm dokupy ze sómsiodami (ta we szczewikach).
Mój ópa - Ludwik Fajkis - przijechoł na Wiyrek za robotóm, na poczóntku łóńskigo stulecio ze wsi Gogołowa, kero dzisio przinoleży do miasta Jastrzębie Zdrój. Robiół do krizy we dziewiynćdwadziestym na Litandrze, za cimmerhajera. W czasie krizy straciół robota, a uczimanie cołkij familije śleciało na gowa ómy, kero zajmowała sie dómym, przirobiała za szwoczka i prziuczała do szycio mode dziołchy z sómsiedztwa.

Keby niy łogródek i kónszczek pola za chałpóm, biyda bółoby przeczimać tyn ciynżki czas! We łogródku óma sadzióła tómaty i łogórki, radiski, óberiba, kłaki i inkszo gymiza. Bół tyż owoc: wieprzki, jagódki, płónki, gruszki, śliwki i trześnie, kery óma zaprawiała do krałzów. Na polu, jak mi łosprowioł ópa, sadzióło sie kartofle i kapusta. Sioło sie tyż reż, to jes żyto. Zarozki za chałpóm, przed łogródkami, stoły chlywiki i haźle, a troszka dali - gnojoki. We chlywiku, króm gowiydzi, taki jak kury, kaczki i króliki, óma czimała koza, zresztóm jak wiynkszość sómiadów.
Po drugi strónie drógi, dómy bóły inksze, jedno i dwa sztokowe, przeważnie z chinterchałzami na placu, tzn. z oficynami. Łod drógi, na dole, bóły sklepy. Na tyn przikłod, wiza wi ómy bóła piekarnia niyjakego Roedera, a trocha dali, u Zaszkodnych - sklep kolónialny.

Króm piekarni, kolónialki i szynku (za moich czasów już go niy bóło), bół sklep spożywczy, masorz niyjakigo Zwionzka i szewiec Woryna. Jo nojbardzi pamiyntóm sklepik siostrów Zaszkodnych, kaj za bajtla kupowoł żech kolorowy papiór i drzewniane szpilki do budowy drachów, kere przi wietrznyj pogodzie, uwiónzane na szpagacie, puszczało sie na polu abo na hołdzie. Za szkółkóm bół sklep masarski i szewiec, a pod nómerym 23 - szynk.
Tyn szynk to bóło istne skoranie boske dlo ómy i inkszych bob, kere miyszkały na Ficinusie. W czasach krizy, chopy przesiadywali cołkimi dniami w tym szynku (mój ópa dokupy s niymi), słepali piwo i gorzoła i przepuszczali resztki wsparcio, kere dostowali ze gruby! Szynkyrz, żyd Cetelman, uciyk przed Niymcami wroz z cołkóm familijóm do Hameryki, a szynk przejón niyjaki Szary.

Ani ómine szycie, ani łogródek i pole, niy stykłyby na uczimanie familiji, keby niy służba, do keryj matki łoddowały swoje cery, coby ulżyć jakosik w biydzie. Tak i moja mama, jako modo dziołcha, pora lot służyła u bogatych ludzi. Nojprzód w żydowskij rodzinie adwokata we Sosnowcu, a potym w Krzeszowicach kole Krakowa, w rodzinie dochtorskij.

Jak nastały troszka leksze czasy, mama znodła robota we manufakturze Franoszka na Wiyrku, przi wyrobie chopskich chutów, a raczyj celyndrów. Jak prziszło do budowy Domu Śpiewaczego "Słowiczek", ópa musioł sie pozbyć, pod budowa, kónska swojego pola. Przekludziyli sie wtedy z ómóm i dzieckami na Verdón, do familoków pobudowanych na Wiyrku w latach dwadziestych i trzidziestych łóńskigo wieku na miejscu, kaj downij stoła huta "Antónia". To by bóło na tela, czego żech sie dowiedzioł ło Ficinusie łod mojego ópy i łod mamy.

A terozki to, coch wyszperoł w moi pamiynci. W roku 1950 sztyroletniego łebónia, moje starsze siostry kludzióły na Ficinus do szkółki siostry Agnieszki. Potym jużech sóm dreptoł, bo z Verdónu na Ficinus, jeszcze do tego na przima, bez place, niy bóło daleko. Trza Wóm wiedzieć, że szkółka siostry Agnieszki na Ficinusie, to niy bóła bele jako szkółka! Miała opinio "elitarnyj", bo chodziyły do ni dziecka "wiyreckij elity", tj. dochtorów, rechtorów i inkszych beamtrów. A dyć niy ino. Bóły tyż dziecka robotników, czego jo boł przikładym.

Z tego czasu pamiyntóm małowiela, jednakowóż cosik tam żech spamiyntoł. Na tyn przikłod - przedszkolanki, króm siostry Agnieszki, to jeji siostra Irynka i pani Ryjzka Kożlik, kero im pomogała. Pamiyntóm tyż dochtora Kurka, rodzónego brata siostry Agnieszki. Możno skiż tego, że wyrwoł mi pora mlycznuch zymbów?

Jako dyntysta, dboł ło nasze zymby we szkółce. Lyczół tyż zymby we swoim pomiyszkaniu we dómu mlycorza Maternego, na ul.Dombrowskiego na Wiyrku
Pamiyntóm miana poruch dziecek, ze kerymi żech sie kamraciół we szkółce. Widać ich na fotografiji z 1952 roku. Kole mie stojóm: Bożynka Batko, Jola Ronczka, Janek Nieszwic, Mondek Polok, Sztefek Giza i inksze, kerych mian już niy pómna.

Pamiyntóm tyż wycieczki do lasku, kery bół za szkółkóm, w stróna dzisiejszyj ulicy Fitelberga.Wtedy boły tam same pola, łónki i możno ze dwa gospodarstwa. Pamiyntóm, że tam, kaj dzisio stojóm dwa wieżowce przi ulicy Jankowskiego, stoł sztokowy dóm, w kerym miyszkała familijo niyjakigo Wałacha. Bół to gospodorz cołkóm gymbóm! Czimoł krowy i kónie. Drugi gospodorz, kery miyszkoł w polu, bliżyj Kóntów, nazywoł sie Pisarek. Tyn, jak mało kery w tamtym czasie, czimoł nutrie.

Z tego czasu zapamiyntoł żech tijater, jaki łebónie ze szkólki siostry Agnieszki przedstawiali w Domu Górnika. Pamiyntom moja rola jako kóminiorza! Dom Górnika-tak sie godało na Dom Kultury gruby Wanda-Lech na ulicy Teatralnej, po kerym już niy ma śladu. Jak widać z tego mojego opisu, Ficinus boł "samowystarczalny", jak idzie o zaopatrzynie. Jedyne, czego niy bóło, to mlyczarnie, dyć i na to boła rada. Na jednym ze zdjynć widoczny jes kónny furgón mlycorza Maternego, kery, miyndzy innymi i na Ficinusie, rozwoziół mlyko ze swoi mlyczarni na ulicy Dombrowskiego (downij Karola Miarki) na Wiyrku.

Musza Wóm jeszcze pedzieć, że wiza wi szkółki, we dómku, kerego numeru już niy pómna, miyszkoł szwager ópy Ludwika, chop łod jego starszyj siostry Apolóniji - ujek Wyciślik. Dokupy z ujkym miyszkała jego niywydano cera, ciotka Luca. Czynsto żech ich odwiydzoł po dródze ze szkółki do dóm.Trza tukej nadmiynić, że pomiyszkanie na sztoku bóło wtedy trocha inksze niż terozki. Ujek - chop sztram - jak sie wyprościół, gowóm sióngoł niyomal gipsdeki!
Rod żech ich odwiedzoł, boch niy roz cosik erbnół. Do dzisio móm w gymbie smak kraiczka chleba z tustym, kerym mie dycki czynstowała ciotka Luca.

Niyskorzyj moje zwiónzki z Ficinusym niy bóły już take czynste, przeca cołkim niy ustały! Przechodziół żech tyndy, abo lepi jak powiym – przelatowoł - z Hyńkym, kamratym ze placu, pora razy w tydniu. Oma Hyńka miyszkała na Krajcówie, tóż sztreka z Verdónu na Krajcówa, bez Ficinus, bóła dlo nos okazjóm do trynowanio "biegów średno-dystansowych". Zajmowało nóm to niy wiyncy, jak dziesiynć minut! Przi tyj okazji prziglóndali my sie łostatnim pogrzebóm na ewangelickim kerchowie, kery bół w miejscu dzisiejszego osiedla. Bóła to drugo połowa lot 50-tych łóńskigo stulecio.

Na kóniec - spómniynie sprzed 40-tu lot! Rok 1970, zabawa karnawałowo we "Słowiczku". Piyrszo zabawa z mojóm prziszłóm małżónkóm!

Współautor artykułu:

• Barbara Podgórska