O twórczości kobiet znanych i nieznanych - refleksje marcowe

Gdyby ktoś oglądający barwny album Historii Malarstwa Europejskiego (Wydawnictwo Elipsa 2009) zadał pytanie: Dlaczego wśród 535 nazwisk malarzy, rzeźbiarzy i architektów, wymienionych w indeksie, jest tylko kilkanaście kobiet? – mógłby usłyszeć różne odpowiedzi. Że album nie pretenduje do roli encyklopedii, że takie były preferencje autorki, Marii Backman.

Ktoś inny mógłby dorzucić uogólnienie, że w historii sztuki kobiety odegrały mniejszą rolę, zatem i mniej dzieł pojawia się w muzeach i wydawnictwach. Zwolennicy biologicznych teorii o płci mózgu próbowaliby udowodnić, że kobiety są mniej zdolne i słabiej predysponowane do twórczego myślenia a przeciwnicy takich interpretacji argumentowaliby znikomą, w porównaniu z mężczyznami, obecność kobiet w życiu artystycznym przyczynami kulturowymi i stereotypami, które postrzegały kobietę wyłącznie jako "strażniczkę ogniska domowego i rodziny".

"Pewne aspekty ról przypisanych kobiecie przez naturę i społeczeństwo, nie zmieniły się do współczesnych czasów. W przypadku kobiet można założyć" - powiedziała Ewa Michnik, dyrygent i dyrektor Opery Wrocławskiej, w rozmowie z Anną Morawiecką - "że obciążenie, jakim jest prowadzenie domu i wychowanie dzieci, może przeszkodzić w karierze artystycznej. A więc zdarza się, że wówczas musi się dokonać wyboru: albo praca, albo rodzina". [3]

Faktem jest, że przez całe wieki wiele obszarów działań artystycznych zdominowane było przez mężczyzn. A talent to zaledwie mały krok w złożonym procesie marszu do sławy. W każdej dziedzinie życia, żeby osiągnąć sukces należy do talentu dołożyć wiedzę, pracę, determinację. Czasem nawet poświęcenie.

Jak bowiem stwierdził Witruwiusz rzymski architekt, żyjący w I w. p.n.e. Ani bowiem talent bez wiedzy ani wiedza bez talentu nie mogą stworzyć doskonałego mistrza.

W różnych okresach historii cywilizacji występowały bądź zanikały ograniczenia, utrudniające kobietom rozwijanie artystycznych pasji. Kobiety nie miały dostępu do liczących się szkół artystycznych, zatem mogły jedynie pobierać prywatne, czyli odpłatne nauki u mistrzów. Konwenanse społeczne ograniczały ich swobodę poruszania po świecie, zubażając kontakty z innymi artystami i poznawanie nowych lub odmiennych trendów w sztuce.

Brak możliwości wystawiania prac niejednokrotnie skazywał artystki co najwyżej na lokalną sławę. Wiele kobiet zaniechało twórczości pod presją otoczenia, negującego sens kształcenia i kreatywnej aktywności. Żeby zaistnieć w świecie sztuki potrzebna była zatem szczególnie korzystna kombinacja talentu, sprzyjającego środowiska a także odpowiedniego zaplecza finansowego.

W takiej szczęśliwej sytuacji znalazła się Gertrud Staats, niezwykle uzdolniona artystka, urodzona we Wrocławiu 21 lutego 1859 roku, która malarstwu poświęciła swoje życie.
Jej ojciec, Adolf Staats był zamożnym kupcem i rajcą miejskim. Finansował córce prywatne lekcje rysunku i malarstwa, wyprawy plenerowe w Karkonosze, podróże do Niemiec i Austrii, uczestnictwo w wystawach we Wrocławiu i Berlinie. Staraniem ojca w ogrodzie otaczającym dom powstało duże atelier malarskie, w którym spotykali się artyści i intelektualiści.

W latach 1902-1906 Gertrud Staats przewodniczyła Stowarzyszeniu Artystek Śląskich, które skupiało samodzielne artystki, z dorobkiem potwierdzonym udziałem w liczących się wystawach w Monachium, Dreźnie, Berlinie czy Wiedniu. Do I wojny światowej w jej twórczości dominowało malarstwo krajobrazowe.[2]
Rocznica 150-lecia urodzin artystki, która wypadła w lutym ubiegłego roku, stała się przyczynkiem do prezentacji zarówno twórczości Gertrud Staats, jak i innych artystek tworzących na przełomie wieku XIX i XX. Na wystawie zatytułowanej ZMIANA RÓL. Artystki śląskie od 1880 do 1945 przedstawiono także prace m.in. Johanny Pistorius, Elisabeth Stein-Tiedemann, Grete Waldau. Malarstwo, tkanina, sztuki użytkowe, rysunek, rzeźba wypełniły nowoczesne wnętrza Muzeum Śląskiego w Görlitz.

Staraniem organizatorów ustalono, że w latach 1880-1945 zawodowe wykształcenie artystyczne uzyskało ponad 570 kobiet. Nie wszystkim było dane jeszcze za życia zyskać sławę i szerokie uznanie. W okresie reżimu nazistowskiego kobiety na powrót utraciły swobodę prezentacji swojej twórczości, zwłaszcza nowoczesnych kierunków artystycznych. Twórczość Marg Molt uznana została za „zwyrodniałą” a Charlotte E.Pauly
zakazano wystawiania prac. Artystki żydowskie były skazane na prześladowania i emigrację.
Dzieła wielu kobiet przepadły w zawierusze wojennej a one same popadły w zapomnienie.[1]

Wystawa, prezentowana w pięknych wnętrzach muzeum, oddanego do użytku w 2006 roku, skłania do refleksji zarówno na temat znaczenia twórczości kobiet w historii sztuki, jak i ceny, którą przyszło im za tę twórczość zapłacić. Kobietom, które potrafiły dzielić czas na pełnienie ról przypisanych tradycją i na twórczość artystyczną należą się wyrazy szczególnego podziwu i uznania. Kobietom, które stłumiły instynkt macierzyński i rezygnując z życia rodzinnego poświęciły się wyłącznie sztuce, można okazać współczucie, ale i zrozumienie. A jednym i drugim należy się podziękowanie za piękno, które stworzyły i które zachwyca kolejne pokolenia konsumentów sztuki.

Źródła:

1) Opisy i opracowania towarzyszące wystawie
2) Słownik Biograficzny Ziemi Jeleniogórskiej
3) Zakręcone życie. Z Ewą Michnik rozmawia Anna Morawiecka. 23.12.2009
4) Historia Malarstwa Europejskiego, Maria Backman, Elipsa 2009

Zapraszam do obejrzenia wnętrz muzeum w galerii: Muzeum Śląskie - nowoczesny wehikuł czasu