Próba rekonstrukcji „Autobiografii” Janusza Korczaka

Nazwisko Janusza Korczaka widnieje na bolesnej i obszernej liście strat, jakie pochłonął kataklizm wojenny. Autorce nowej monografii
Korczak. Próba biografii, Joannie Olczak-Ronikier przyświecał szczególny cel. Przedzierając się przez trudną historię stosunków polsko-żydowskich, zgłębiając ogrom materiału, pragnęła ożywić zmarłego w wieku sześćdziesięciu czterech lub sześćdziesięciu trzech lat pisarza, pedagoga, działacza społecznego.

Dzieło oparte zostało na dokumentach, wśród których zasadnicze znaczenie miał Pamiętnik – autobiografia Korczaka, pisana podczas wojny w getcie, w ostatnich miesiącach życia, w przeczuciu śmierci. Autorka podjęła zadanie w przekonaniu o nieobecności klasyka literatury dziecięcej we współczesnej rzeczywistości, o oddalaniu się Starego Doktora w przeszłość. Zrodziło się ono pod wpływem obserwacji rynku wydawniczego i postaw czytelników. Wartość publikacji została doceniona. Książka uzyskała Nagrodę KLIO za wybitny wkład w popularyzację historii oraz Nominację do Nagrody Literackiej NIKE 2012.

Zdjęcie na obwolucie książki ukazuje twarz Korczaka – zgnębioną, ale uosabiającą głęboką mądrość. Jego życie dostarczyło mu gorzkiej wiedzy, ale ta wiedza udzielała mu szlachetnej ludzkości. Dla większości ludzi jest on męczennikiem, którego drogę krzyżową wyraziście odtworzył film Andrzeja Wajdy. Jednak zdaniem autorki Próby biografii większą zasługą niż męczeńska śmierć, jest męstwo jego życia, są sprawy, dla których poświęcił karierę naukową, sławę pisarską i założenie własnej rodziny.

Jednym ze źródeł monografii Joanny Olczak-Ronikier jest pierwsza powojenna książka o Korczaku autorstwa jej matki, Hanny Mortkowicz-Olczakowej, znającej osobiście Doktora z racji kontaktów wydawniczych. W przeciwieństwie do podniosłego tonu, w jakim jest utrzymana ta opowieść, zależało autorce nowego ujęcia na ukazaniu ludzkiego oblicza postaci, którą zwykło się stawiać na niedostępny dla śmiertelników postument, monumentalny cokół, który utrudnia współczesnemu odbiorcy zrozumienie dramatu życia Henryka Goldszmita. Olczak-Ronikier postanowiła wrócić do źródeł, czyli do jego Autobiografii oraz wszystkich wcześniejszych tekstów, w jakich zawarł wzmianki na temat swoich przeżyć, doświadczeń życiowych. Jak się okazuje, znalazły one głębokie odbicie w jego twórczości.

Biografia Korczak. Próba biografii powstała w ambitnym zamierzeniu napisania Autobiografii, której pisarz nie zdążył dokończyć. Plan, jaki naszkicował oraz metoda, którą określił, były dla Joanny Olczak-Ronikier wskazaniami jej pracy. Podtytuł świadczy o świadomości, że nikomu nie uda się w pełni odtworzyć nienapisanego przez Doktora pamiętnika, ale warto przynajmniej próbować takiego przedsięwzięcia. Pisarka uznała zamysł autora za współczesny: „dotrzeć do siebie, poszukując dziedzictwa otrzymanego od kolejnych pokoleń”. Trudno odmówić racji, iż to ujęcie pozwala pojąć uwarunkowania życia, procesy, które je determinują.

Zgodnie z planem Korczaka pisarka podzieliła życiorys na siedem okresów. Opowieść zaczyna się w Hrubieszowie w województwie lubelskim w odległej przeszłości, w pradziejach rodziny Goldszmitów, by prześledzić drogę, która wiodła kolejne jej pokolenia ku polskości. Istotnym wkładem pisarki w rekonstrukcję losów rodziny Korczaka jest jej wiedza na temat własnych przodków. Pryzmat osobisty wzbogaca opowieść, podobnie jak uwzględnienie tła historycznego, czyli szeregu wydarzeń politycznych, wpływających na życie każdego członka społeczności. Szerokie horyzonty kreślone są też za sprawą przywołań wspomnień i przekazów innych ludzi epoki, którzy utrwalili doświadczenia na piśmie.

Szczególnego znaczenia w omawianej biografii nabiera opowieść o dzieciństwie Henryka, czasie kształtowania jego osobowości. Okres ten nie był ukazywany w pełni przez poprzednich dyskretnych biografów. Zdumiewać może fakt, że Janusz Korczak – człowiek wielkiego serca – miał kalekie dzieciństwo.

Skonfliktowani, terrorystyczni rodzice, zajęci swoimi problemami, nie poświęcali uwagi dwójce dzieci, nie byli ich powiernikami. Wyzwalali w Henryku wstyd, lęk, poczucie winy. Otrzymywał wsparcie jedynie od wierzącej w niego babci, z którą dzielił się od najmłodszych lat swoimi projektami naprawy świata. Joanna Olczak-Ronikier przekonująco wykazuje, jak te wspomnienia samotności dziecka stały się dla niego źródłem inspiracji pedagogicznych i literackich.

W sposób nieunikniony książka o życiu Janusza Korczaka musi być historią Zagłady. Pisarka szczegółowo odtwarza okoliczności niemieckiej eksterminacji Żydów na podstawie relacji, świadków, uczestników zdarzeń. Wymowne jest ukazane przez nią zderzenia dziewiętnastowiecznego idealisty Henryka Goldszmita, zawdzięczającego swój pseudonim Józefowi Ignacemu Kraszewskiemu, z bezwzględnością terroru niemieckiego. Próba ratowania nadziei na ocalenie sierot przed bestialstwem Niemców w Biblii, pismach filozofów, medytacji obrazuje godność ofiary, jej wyższość moralną nad rzekomym nadczłowieczeństwem oprawców. Rejestracja egzystencji w getcie w rytmie codziennych czynności, ale w walce o zabezpieczanie najprostszych potrzeb, ze świadomością beznadziejności sytuacji, a następnie przedstawienie akcji likwidacyjnej uzmysławia tragizm i budzi wzruszenie.
Rzadko się zdarza, by w danej osobie sprzęgły się serce i umysł, tak jak w wypadku Janusza Korczaka. Otrzymaliśmy od niego w darze książki o dużej ludzkiej wartości, otwierające oczy dorosłych na psychikę dziecka, m. in. Kajtuś Czarodziej (poprzednik Harry`ego Pottera), Król Maciuś, Sława, Jak kochać dziecko, Prawidła życia, Pedagogika żartobliwa, ale także coś więcej – przykład, jak realizować głoszone wartości w praktyce. Bardzo pouczająca to lektura, uświadamiająca, jak chce Joanna Olczak-Ronikier, że Korczak „chętnie zabrałby głos w niejednej wychowawczej dyskusji, podpowiedział nam to i owo”.

Rzecznicy zaangażowania w służbę społeczną w poczuciu odpowiedzialności za kształt przyszłości nie stanowią obecnie wzoru do naśladowania. Nie oznacza to jednak, że należy zrezygnować z zasad moralnych, wartości uniwersalnych, które legły u ich podstaw. Poszanowanie ludzkiej godności i solidarność z pokrzywdzonymi, wiara w skuteczność pozytywnego działania to zespół fundamentalnych wartości, bez których ludzkie życie jest po prostu nic niewarte.

Joanna Olczak-Ronikier, Korczak. Próba biografii, seria Fortuna i Fatum, Wydawnictwo WAB, wydanie I, Warszawa 2011, s. 480.

Znajdź nas na Google+