„Trylogia - dziwne materii pomieszanie”. O wystawie w Oblęgorku

W 130. rocznicę ukazania się pierwszej części Trylogii Henryka Sienkiewicza w edycji książkowej – Ogniem i mieczem oddział kieleckiego Muzeum Narodowego w Oblęgorku prezentuje wystawę poświęconą cyklowi historycznemu, funkcjonującemu jako Biblia narodowa Polaków. Ukazanie się tych powieści było wielkim wydarzeniem kulturalnym, które zapoczątkowało niezwykłe oddziaływanie wykreowanych wizji na świadomość pokoleń w ciągu ponad wieku, co istotnie przyczyniło się do kształtowania postaw patriotycznych i obywatelskich, budzenia miłości do historii oraz motywowało do walki o niepodległość.

Wystawa czasowa „Trylogia - dziwne materii pomieszanie” ukazuje historię kultowego „szeregu książek pisanych w ciągu kilku lat i w niemałym trudzie – dla pokrzepienia serc”. Początkowo trafiały one do czytelników w odcinkach od 1882 do 1888 r. na łamach czasopism w trzech zaborach: w „Słowie”, „Czasie” i „Dzienniku Poznańskim”. Po zakończeniu publikacji prasowej wychodziły kolejne tomy cyklu. Rzesze ludzi zarówno w salonach arystokratycznych, jak i w chatach wiejskich ulegały czarowi obrazów powieściowych.

Wernisaż wystawy miał miejsce 24 kwietnia br. Od tego momentu przez szereg letnich miesięcy pełni turystycznego sezonu można obejrzeć w Oblęgorku zgromadzone z różnych miejsc eksponaty związane z powstaniem dzieła oraz charakteryzujące jego trwanie w obiegu kulturalnym. Część pochodzi ze zbiorów własnych Muzeum w Oblęgorku. Niektóre wypożyczono z innych instytucji, jak również z kolekcji prywatnych. Kuratorem wystawy jest kierowniczka Muzeum - Agnieszka Kowalska-Lasek, zaś jej koordynatorem Łukasz Wojtczak. Cennym dokumentem przedsięwzięcia jest bogato ilustrowany katalog, utrwalający poszczególne elementy wystawy.

Wystawa stwarza wyjątkową okazję ujrzenia rękopisów poszczególnych części Trylogii, zamkniętych na ogół w skarbcu Ossolinem. Jest to zespół kart brulionów, jakie pisarz wysyłał do redakcji „Słowa”, pisząc z odcinka na odcinek i zarazem podróżując po Europie od kurortu do kurortu. Średnio dwie karty składały się na jeden odcinek powieści. Serialny sposób prezentacji utworów zaznaczono na ekspozycji w postaci zszywek zebranych odcinków. Uwzględnione też zostały pierwsze wydania Trylogii oraz wybrane tłumaczenia na język angielski autorstwa Jeremiasza Curtina.

Wśród zaprezentowanych na wystawie dzieł nawiązujących do Trylogii znalazło się ponad 50 obrazów nią inspirowanych. Są to prace Juliusza Kossaka, Piotra Stachiewicza, Jana Marcina Szancera, Mariana Adamczewskiego, Waldemara Świerzego, Włodzimierza Tetmajera, Konstantego Górskiego, Stanisława Kaczor-Batowskiego, Fryderyka Pautscha, Olgierda Vetesco, a także kolekcja pocztówek przedstawiających wybrane sceny według wyobrażeń Juliusza Kossaka, Piotra Stachiewicza, Adama Setkowicza, Antoniego Piotrowskiego, Wacława Boratyńskiego, Włodzimierza Łuskiny.

Osobną grupę nawiązań do świata Sienkiewiczowskich światów reprezentują kolekcje znaczków pocztowych, numizmatów „Bohaterowie Trylogii”, monet, breloki upamiętniające śmierć pisarza, Medal Stulecie Trylogii 1883-1983, medal nawiązujący do powieści Ogniem i mieczem. Fotografie przypominają o zapomnianych obecnie przejawach inspiracji Trylogią, jakimi są żywe obrazy z Ogniem i mieczem w układzie Jacka Malczewskiego, prezentowane w Krakowie w 1884 r. oraz spektakl według tej powieści wystawiony w Paryżu w 1906 r. przez Sarę Bernhardt.

O odbiorze Trylogii zaświadczają wybrane reprezentatywne eksponaty: kaseta z herbem Litwy, kula armatnia z murów Jasnej Góry – dar paulinów dla autora Potopu oraz autografy listów do niego od przeora paulinów Euzebiusza Rejmana oraz od prezydenta Stanów Zjednoczonych Theodora Roosevelta. Pismo z Waszyngtonu, będące w zbiorach Oblęgorka, datowane 26 kwietnia 1906 r. jest wyrazem admiracji dla autora Trylogii. Inne - plastyczne wyrazy hołdu Adama Setkowicza „Wizja Sienkiewicza” i Jana Rosena „Alegoria – Dar Wołodyjowskiego” - stanowią objaw i ilustrację jego kultu.

Najbardziej znane współcześnie inspiracje Trylogią zostały zaprezentowane w formie multimedialnej instalacji, jakiej towarzyszą plakaty i kadry filmowe. Iluzoryczne efekty przywołujące sceny z adaptacji Jerzego Hoffmana znalazły się w centrum wystawy, na środku saloniku, co odpowiada zjawisku, jakie wytworzyło się w ostatnim dziesięcioleciu. Nie da się zaprzeczyć, że Trylogia jest obecnie powszechniej znana za pośrednictwem ekranizacji, rzadziej z bezpośredniej lektury, zatem to jej adaptacje pozostają w centrum uwagi większości odbiorów kultury.

Ciekawym pomysłem jest tytuł wystawy, jakim jest wyrażenie zaczerpnięte z kart Ogniem i mieczem, odnoszące się do modlitewnika Longinusa Podbipięty, w którego skład wchodziły teksty religijne i instrukcje militarne. „Dziwne materii pomieszanie” to określenie świetnie charakteryzujące fenomen Trylogii w kulturze. Jest to bowiem dzieło, które budziło od ponad wieku sprzeczne, skrajnie namiętne reakcje: od kultu do anatemy. Śladem tej olbrzymiej tradycji krytycznej, nieodłącznego składnika powieści w obiegu czytelniczym, są zaprezentowane najsławniejsze opinie krytyków i pisarzy oraz opis wrażeń lekturowych, m. in.: Bolesława Prusa, Stefana Żeromskiego, Władysława Reymonta, Stanisława Brzozowskiego, Witolda Gombrowicza, Czesława Miłosza.

Tytuł odpowiednio określa także sposób funkcjonowania Trylogii w kulturze. Zgromadzone eksponaty ukazują obecność dzieła od źródła – czyli rękopisów, pierwodruków prasowych i pierwszych wydań poprzez przekłady, przeróbki dla ludu, edycje bibliofilskie i ilustracje wybranych scen w różnorodnej technice plastycznej po komiks, adaptacje, spektakle, wreszcie numizmaty, pocztówki, monety. Jest to zespół wielorakich form, prezentujących wizje odmienne, nieraz dalekie od pierwowzoru. Zbiór ten stanowi nie tylko wyzwanie poznawcze, ale również interpretacyjne. Wystawa niewątpliwie do takich zadań skutecznie zachęca, sama będąc przykładem inspiracji dziełem Sienkiewicza.