Virtuti Militari dla najdzielniejszych z dzielnych

W dniu bitwy pod Zieleńcami 18 czerwca 1792 roku książę Józef Poniatowski zażądał w raporcie pisanym do króla Stanisława Augusta wprowadzenia nowego orderu wojennego. Cztery dni później król posłał 20 złotych medali z napisem Virtuti Militari, dla, jak napisał, „znaczniejszych oficerów, którzy odznaczyli się w ostatnich bitwach obecnej kampanii”. Obiecał także ustanowienie instytucji przyznającej te ordery.

Złoto, srebro, miedź

Medale nadawane były od początku w pięciu klasach: Krzyż Wielki, Krzyż Komandorski, Krzyż Kawalerski, Krzyż Złoty i Krzyż Srebrny. W XVIII i XIX wieku Virtuti Militari były wyrabiane ze złota lub srebra. Władza w czasach międzywojennych była oszczędna. Ordery były z miedzi i tylko posrebrzane. Gdy odznaczony miał być cudzoziemiec, by nie narażać na szwank reputacji państwa, krzyże bywały wykonane ze złota lub srebra.

Za czasów króla Stanisława Augusta kawalerowie Virtuti Militari trzech pierwszych klas otrzymywali dożywotnie renty. Roczny budżet na ten cel wynosił 300 tys. złotych polskich. Pamiętano także o odznaczonych medalami IV i V klasy. Kawalerowie Krzyża Złotego dostawali podwójny żołd podczas służby, a ci srebrnym żołd mieli zwiększony o połowę.

Podczas okresu międzywojennego odznaczenie Virtuti Militari ułatwiało awans, lepsze stanowisko służbowe oraz podjęcie dalszych studiów wojskowych. 83 procent pułkowników i komandorów oraz 56 procent było odznaczonych. Najsławniejszymi osobami z Virtuti Militari byli Józef Piłsudski i Edward Rydz-Śmigły.

Zdziwieni Japończycy

Nie tylko Polacy byli honorowani tym wojskowym orderem. Na listach odznaczonych w latach 1918 – 1939 był: Włosi, Rumuni, Francuzi, Belgowie, Amerykanie, Belgowie, a nawet Japończycy. Inicjatorem nagrodzenia tych z kraju kwitnącej wiśni był marszałek Józef Piłsudski. Uważał on, że klęska Rosji w wojnie z Japonią w 1905 roku przyczyniła się do odzyskania przez Polskę niepodległości. Krzyż Komandorski otrzymali marszałkowie Japonii: Yasukata Oku i Kageaki Kawamura oraz ordery III, IV i V klasy dostało czterdziestu dziewięciu oficerów. Tak wspomina ppłk Wacław Jędrzejewicz, którego Piłsudski w 1925 roku wysłał do Japonii z misją wręczenia medali: „Japończycy witali się z nami Polakami, zdziwieni, że o nich pamiętaliśmy, i że przedstawiciel Polski ma im wręczyć ordery za dawne boje”.

Generał Maczek i Poniatowski

Virtuti Militari zdobiło żołnierskie mundury także podczas II wojny. Jeden z nich został przyznany ppor. Andrzejowi Poniatowskiemu, potomkowi bratanka króla Stanisława Augusta. Ppor. poległ 22 stycznia 1945 roku nad Mozą, zagradzając drogę wypadowi wroga. Order wręczył ojcu Andrzeja Poniatowskiego gen Stanisław Maczek. Tak legendarny dowódca wspominał tę wizytę.
- W Paryżu przyjął mnie ojciec jego w galowym mundurze Legii Cudzoziemskiej i matka Amerykanka z domu Harriman – opisuje generał Maczek. - Przepraszali mnie, jak kiedyś ich syn, że nie mówią po polsku, ale, że ich syn w polskiej dywizji pancernej zadokumentował dobitnie swoją polskość”.

Podczas wojny Krzyże Komandorskie otrzymali: gen. dyw. Władysław Anders, gen. dyw. Tadeusz Bór-Komorowski i Michał Tadeusz Tokarzewski-Karaszewicz, a Krzyże Kawalerskie, m.in. generałowie Władysław Anders, Stanisław Maczek, Tadeusz Kutrzeba, Franciszek Kleeberg, Antoni Chruściel i Bronisław Duch. W Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie nadano 201 Krzyży Złotych i srebrnych ponad pięć tysięcy.

Breżniew bez Virtuti Militari

Podczas wojny Virtuti Militari nadawali także komuniści generałom i marszałkom: ośmiu ze Związku Radzieckiego, po jednym z Jugosławii, Wielkiej Brytanii i Czech oraz dwóch z Polski: Michał Rola Żymierski i pośmiertnie Karol Świerczewski. Krzyżem Złotym 28 czerwca 1987 roku odznaczono okręt ORP Błyskawica. Tym samym medalem odznaczono 1 Dywizję Piechoty im. Tadeusz Kościuszki oraz 24 jednostki wojskowe.

Po odzyskaniu niepodległości nie nadawano medali, ale niektórych pozbawiono: Leonida Breżniewa, marszałka ZSRR; Iwana Sierowa, gen. Armii Czerwonej oraz Wincentego Romanowskiego, członka Gwardii Ludowej, zdegradowanego żołnierza Ludowego Wojska Polskiego.