Zenon Bartczak - nauczyciel i historyk spełniony

Wydawać by się mogło, że to człowiek zupełnie już w niedostrzegany, zapomniany, zepchnięty na boczny tor. Zwłaszcza młodemu pokoleniu nazwisko to niewiele dziś mówi. A zupełnie niesłusznie i niesprawiedliwie, bowiem Zenon Bartczak nie tylko rozsławia Piotrków Trybunalski dostatecznie głośno w kraju, ale też daleko w świecie.

Zenon Bartczak to wychowawca i nauczyciel kilku pokoleń młodzieży. Jest nader skromną osobą, od dawna już na emeryturze, ale niespokojny w nim duch! Od lat, po cichu, nie szukając poklasku ni rozgłosu, nie pchając się na afisz, a wręcz unikając zaszczytów i celebry, wciąż – nie patrząc przy tym na zdrowie – pracuje dla Piotrkowa i to bardzo owocnie pracuje.

Ten utalentowany organizator i badacz-regionalista, wytrwały w realizacji swoich różnorodnych pasji życiowych, urodził się w 1930 roku. Lata młodości spędził w Bełchatowie w rodzinie mieszczańskiej. Jest absolwentem I Liceum Ogólnokształcącego imienia Bolesława Chrobrego w Piotrkowie Trybunalskim. Studia ukończył w Wyższej Szkole Pedagogicznej imienia Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie. Utrzymuje ożywione kontakty naukowe ze środowiskiem łódzkich i piotrkowskich historyków. Opublikowane przez Zenona Bartczaka artykuły monograficzne stanowią cenny przewodnik dla początkujących badaczy i studentów zajmujących się dziejami oświaty w Polsce. Inne jego prace były pisane z myślą o popularyzacji w szerszych kręgach piotrkowskiego środowiska oświatowego, dostarczając wiedzy o wybitnych pedagogach i wychowawcach oraz o ich wkładzie w rozwój polskiej pedagogiki i myśli społeczno-politycznej.

W 1998 roku nakładem Biblioteki Piotrkowskiego Towarzystwa Nauk (którego Zenon Bartczak był aktywnym działaczem), ukazała się książka jego autorstwa, zatytułowana „Wychowankowie I Liceum Ogólnokształcącego imienia Bolesława Chrobrego w Piotrkowie Trybunalskim”. Dopiero po latach okazało się, że – o czym za chwilę – była to jedynie zapowiedź czegoś znacznie, znacznie poważniejszego.

- To szkoła o wyjątkowej tradycji i nadal ma pozycję w Polsce – mówi Zenon Bartczak. – W czasach świetności Piotrków przyciągał wybitnych i postępowych ludzi: polityków, prawników, pisarzy i publicystów. Choć miasto traciło potem na znaczeniu politycznym, to długo jeszcze wpływało na umysłowe i oświatowe życie kraju. W pierwszej, dość szczupłej pracy, musiałem ograniczyć się do wybranych tylko postaci, kończąc ich prezentację na roku 1918.

Z lektury tej książki czytelnik dowiaduje się, iż właśnie z „Chrobrego” wywodzą się wielce zasłużeni i ofiarni ludzie, często bohaterowie, nieprzeciętni i znani, naukowcy, rektorzy wyższych uczelni, artyści, poeci i pisarze, bojownicy o wolność, osoby piastujące wysokie stanowiska państwowe, ministerialne, ambasadorowie.

Takich postaci jest cały poczet, więc dla oddania prawdy, wypada choć część z nich wymienić.
To absolwenci i wychowankowie szkoły, w całym okresie jej istnienia jako kolegium jezuickiego i pijarskiego, gimnazjum wojewódzkiego i gubernialnego, gimnazjum im. Bolesława Chrobrego oraz liceum im. Bolesława Chrobrego, a wśród nich:
Władysław Biegański (1857-1917) – lekarz internista, działacz społeczny
Jan Adolf Hertz (1878-1943) – dramaturg, poeta, krytyk teatralny
Stanisław Karpiński (1891-1982) – lotnik
Felicjan Kępiński (1885-1966) – astronom
Stanisław Konarski (1700-1773) – pisarz, pedagog, publicysta, reformator szkolnictwa
Leopold Lewin (1910-1995) – poeta
Anita Lipnicka (ur. 1975) – piosenkarka
Antoni Maszewski (1908-1944) – lekkoatleta, reprezentant Polski na olimpiadzie w Berlinie w 1936 r., major WP, uczestnik walk o Tobruk i Monte Cassino
Zdzisław Najder (ur. 1930) – dyrektor Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa
Konrad Nałęcki (1919-1991) – reżyser filmowy, m.in. serialu Czterej pancerni i pies
Leon Piotr Nencki (1848-1904) – lekarz, chemik, społecznik
Józef Pawlikowski (1767-1826) – pisarz polityczny, uczestnik insurekcji kościuszkowskiej, sekretarz Tadeusza Kościuszki
Feliks Przyłubski (1906-1983) – autor publikacji popularyzujących kulturę języka i podręczników, m.in. elementarzy "Litery" i "Mam 6 lat"
Stanisław Rembek (1901-1985) – powieściopisarz
Marian Renke (1930-1986) – dyplomata, prezes Polskiego Komitetu Olimpijskiego
Stefan Grot-Rowecki (1895-1944) - generał dywizji Wojska Polskiego, teoretyk wojskowości, Komendant Główny ZWZ - Dowódca AK
Zygmunt Słomiński (1879-1943) – inżynier budownictwa, prezydent Warszawy
Kazimierz Stronczyński (1809-1896) – historyk, numizmatyk
Henryk Struve (1840-1912) – filozof, profesor UW, członek PAU
Bogusław Wołoszański (ur. 1950) - dziennikarz i popularyzator historii
Józef Życiński (ur. 1948) – arcybiskup, metropolita lubelski

To zasługa Zenona Bartczaka, że pamięć o tych ludziach nie zaginie, a ich obszerne życiorysy wypełnione są treściwie przez piotrkowskiego historyka.
Zenon Bartczak pobił też swoisty rekord: przez 22 lata, bez przerw, począwszy od roku 1970, aż do roku 1992, mimo zmiany systemu politycznego w Polsce i pomimo licznych zawirowań społecznych, był dyrektorem renomowanej, jednej z najstarszych szkół w Polsce, piotrkowskiego I Liceum Ogólnokształcącego imienia Bolesława Chrobrego. Tak długo tą szkołą nie kierował nikt.

Bohater artykułu organizował i współorganizował wiele zjazdów i spotkań absolwentów szkoły. Dla przykładu, w 1999 roku odbył się wielki, międzyrocznikowy zjazd uczniów i absolwentów „Chrobrego” z lat 1945-1959. W tym dwudniowym, wzruszającym spotkaniu wzięło udział ponad 200 gości. Dla panów w starszym wieku (bo bardzo długo szkoła była wyłącznie dla młodzieży męskiej) zjazd był ogromnym przeżyciem osobistym, okazją do zobaczenia się po latach, do podzielenia się wspomnieniami, być może już ostatni raz...

Dzięki licznym reportażom w prasie krajowej i zagranicznej, dzięki relacjom telewizyjnym i audycjom radiowym, znów stało się głośno o Piotrkowie i tej najstarszej piotrkowskiej Alma Mater. Zjazd o podobnym rozmachu Zenon Bartczak zorganizował jeszcze w 1975 roku z okazji 300-lecia szkoły.

Do imponującego spotkania absolwentów i byłych uczniów wszystkich roczników Zenon Bartczak wraz z przyjaciółmi doprowadził w 2001 roku.

Duże obchody przy współudziale byłego dyrektora miały też miejsce w liceum z okazji jubileuszu 330-lecia placówki.

Hol tej szkoły aż się roi od tabliczek upamiętniających zjazdy rocznikowe, czy klasowe.

W 1992 roku z inicjatywy Zenona Bartczaka powołane zostało do życia przez grono absolwentów Towarzystwo Wychowanków Gimnazjum i Liceum Imienia Bolesława Chrobrego. Były dyrektor został na wiele lat jego pierwszym prezesem, z legitymacją numer 1, przekazując potem pałeczkę Augustynowi Sztukowi. Towarzystwo ufundowało sporo tablic pamiątkowych i zakupiło dla szkoły m.in. portret doktora Władysława Biegańskiego. Towarzystwo doprowadziło też w „Chrobrym” np. do sesji wyjazdowej Polskiego Towarzystwa Astronomicznego. Elementem działalności towarzystwa jest także wydawany biuletyn.

Przez kilka kadencji Zenon Bartczak był działaczem i członkiem zarządu Towarzystwa Przyjaciół Miasta Piotrkowa Trybunalskiego w latach jego świetności, pracując owocnie na rzecz grodu nad Strawą i Strawką.

Nie do przecenienia zasługą Zenona Bartczaka jest utworzenie w „Chrobrym” w 1992 roku szkolnego muzeum. To jego „ukochane dziecko”, prawdziwa pasja życiowa. W wyremontowanej części zabytkowego gmachu zorganizował on na powierzchni 200 m kw. salę ekspozycyjną i magazyn. Zadając sobie mnóstwo trudu, zgromadził bogactwo eksponatów, które podzielone są na kilka działów. Następne pokolenia piotrkowian znajdą zatem w murach wiekowej szkoły zachowane dawne podręczniki, stare świadectwa i druki szkolne, legitymacje i tarcze szkolne uczniów z różnych epok, regulaminy szkoły, gazetki i jednodniówki uczniowskie, a także dawne obrazy, archiwalne fotografie, albumy, dyplomy i puchary. Są też dokumenty mówiące o tym, jak dużą rolę na terenie Piotrkowa odegrali nauczyciele i uczniowie Gimnazjum Rządowego w okresie wrzenia rewolucyjnego, poprzedzającego wybuch powstania styczniowego.

Nader interesujący jest dział poświęcony tajnemu nauczaniu. Zadumę budzi fragment sztandaru szkolnego, spalonego przez hitlerowców. W szkolnym muzeum odbywają się lekcje historii, zwiedzają je wycieczki z innych szkół.

Przez długie lata, kiedy Zenon Bartczak był kustoszem muzeum, żmudnie zbierał kolejne eksponaty, inwestując w to własny czas i pieniądze, zbierając ciekawostki, opisując je pieczołowicie i chroniąc w ten sposób od zapomnienia.

Jak sam mówi, nie można żyć tylko teraźniejszością, trzeba sięgać także do swych korzeni, również tych szkolnych.

Przez lata jednak, bez żadnego rozgłosu, siedząc godzinami przy biurku, jeżdżąc po archiwach i bibliotekach w Polsce, gromadząc informacje, dokumenty i zdjęcia, także dzięki kontaktom z wieloma rodzinami byłych uczniów, pisał w zaciszu domowego gabinetu rzecz większego formatu.

A gdy w 2005 roku ukazała się ona w formie potężnego wydania książkowego, uznano ją za dzieło o takiej wadze historycznej, jak legendarne już opracowanie książkowe Kazimierza Głowackiego „Urbanistyka Piotrkowa Trybunalskiego” z roku 1984, czy zbiorowa praca „Dzieje Piotrkowa Trybunalskiego” pod redakcją Bohdana Baranowskiego z 1989 roku.

Mowa o epokowym wręcz wydaniu znakomitej monografii Zenona Bartczaka pod tytułem „Liceum Ogólnokształcące im. Bolesława Chrobrego w Piotrkowie Trybunalskim. Dzieje. Wychowankowie. Absolwenci”. Książka ta, jako pierwsza pozycja, zainaugurowała serię Biblioteka – Piotrków 800, przygotowaną z myślą o nadchodzących obchodach 800-lecia trybunalskiego, grodu, który to jubileusz przypadnie w 2017 roku.

Rewelacyjna książka, prawdziwa praca naukowa omawiająca historię szkoły w sposób wyczerpujący, rozchwytywana była przez dawnych uczniów i absolwentów „Chrobrego”, przez rodziny wychowanków, przez czytelników ciekawych zarówno pasjonująco opisanej historii tej starej szkoły, jak i sylwetek jej wybitnych absolwentów z bogatymi w informacje życiorysami wielu znanych osób.

Zapotrzebowanie było tak duże, że wkrótce, w roku 2006, ukazało się drugie, poszerzone wydanie tej monumentalnej pozycji, która – każdy jest tego świadom – pozostanie na regałach w setkach piotrkowskich rodzin, ale również i w domach rozsianych po całym świecie. I to wtedy nawet, kiedy już nas dawno nie będzie – trudno przesądzać o przyszłości – ale może nawet wówczas, kiedy samej szkoły już nie będzie, a kto wie – może i zabytkowego, szacownego budynku...

Książka o dziejach i o znamienitych postaciach pedagogów oraz wybitnych uczniach „Chrobrego”, szkoły – której Zenon Bartczak jest absolwentem, szkoły na czele której stał jako dyrektor przez 22 lata, to dzieło życia autora i namacalny dowód sporego kawałka długiej i chlubnej historii miasta.

Wydawałoby się, u człowieka zaawansowanego już wiekiem, to dzieło życia! Chyba właściwe określenie dla oddania rangi tej wielkiej pracy...
Nic z tego!

I kiedy autor i jego przyjaciele odetchnęli z ulgą, że już uporał się z tym życiowym wyzwaniem, że czas teraz odpocząć, posiedzieć w przydomowym ogrodzie, sięgnąć po ulubioną lekturę, pokontemplować bez pośpiechu wreszcie smak kawy, zadzwonił nagle telefon w mieszkaniu Zenona Bartczaka...

Był to telefon z II Liceum Ogólnokształcącego imienia Marii Skłodowskiej-Curie z... propozycją (prośbą) napisania monografii tejże właśnie szkoły. Skoro tak świetnie poszło mu z książką o „Chrobrym”. Badacz lokalnych dziejów długo się nie zastanawiał i rozpoczął następną pracę, znowuż żmudną, znowuż niezwykle absorbującą – i nie ma co kryć – mocno wyczerpującą.

I mimo licznych kłopotów z dotarciem do niektórych źródeł i wiadomości, książka powstała.
I znowu pięknym, pełnym pasji językiem historyk opowiada o jednej z najstarszych szkół w Polsce, której tradycje sięgają roku 1856.

Wówczas to panie Emilia i Felicja Krzywickie założyły w Piotrkowie żeńską pensję. Pracowała ona nieprzerwanie – mimo represji zaborców – prowadząc tajne nauczanie, aż do wybuchu I wojny światowej i w jej trakcie również. Reaktywowane po 1918 roku szkoły dla dziewcząt, połączyły się zgodnie w 1933 roku i przy wielkim udziale Heleny Trzcińskiej, powstało w ten właśnie sposób słynne Gimnazjum Żeńskie Zrzeszenia Nauczycieli Szkół Średnich, długo potem nazywane skrótowo „Zrzeszeniem”.

Wybuch II wojny i okupacja to czas, pomimo wielkiego zagrożenia ze strony okupanta, ofiarnej pracy nauczycieli prowadzących tajne nauczanie i ogromnego wysiłku dziewcząt uczęszczających na komplety. Był to jednak okres z dużą nostalgią wspominany przez uczennice ze „Zrzeszenia”.

Po wojnie środowisko nauczycielskie rozpoczęło zabiegi w sprawie budowy nowej siedziby dla szkoły. Plany te ziściły się dopiero w 1964 roku i szkoła przeprowadziła się z kamienicy przy ul. Słowackiego do nowego obiektu na ul. Żeromskiego. Otrzymała też, już jako II Liceum Ogólnokształcące, imię Marii Skłodowskiej-Curie.

Opisująca dzieje popularnego „Zrzeszenia” praca Zenona Bartczaka jest dwunastą pozycją, wydaną w ramach wspomnianej wcześniej specjalnej serii książek Biblioteka Piotrków 800.

Pachnącą jeszcze farbą drukarską książkę można będzie kupić już jutro, czyli w piątek, 17 września. Tegoż właśnie dnia o godzinie 17.00 w II Liceum Ogólnokształcącym przy ulicy Żeromskiego 11 rozpocznie się spotkanie promocyjne z autorem dzieła – Zenonem Bartczakiem. Od tej chwili ten dwunasty tom będzie do nabycia również w piotrkowskich księgarniach.